تفریحات اسلامی چه هستند؟ بهترین تفریح که در دیدارهای دسته‌جمعی برای جوانان، نوجوانان و بزرگسالان مفید است، از نظر اسلام چیستند؟

قبل از بحث لازم می‌بینیم به معنی تفریح در لغت و اصطلاح و فرهنگ اسلامی اشاره کنیم و بعد به ویژگی‌های تفریح اسلامی بپردازیم و سپس وارد بحث یعنی تفریحات در اسلام می‌شویم و در انتها به بهترین تفریح در دیدارهای دسته‌جمعی اشاره می‌کنیم و از بحث خود نتیجه‌گیری خواهیم نمود.
تفریح در لغت: در لغت تفریح به معنی شادمانی کردن، شادمانی و خوشی است[1] و با واژه‌های نزهت، تفرّج، فرح، راحتی و ‌آسایش هم خانواده است.
تفریح در فرهنگ اسلامی: در واقع در فرهنگ غنی اسلام تفریح از مراحل و اجزاء سیر تکاملی و رشد شخصیت فردی و اجتماعی انسان به حساب می‌آید. به گونه‌ای که هر کسی از این قسمت (تفریح) استفاده نکند، در بعدی از ابعاد تکاملی شخصیت خود کوتاهی کرده است و این قصور باعث کند شدن سیر رشد و تکامل ابعاد دیگر شخصیت او می‌گردد. تفریح نشاطی است که انسان پس از تلاش و فعالیت‌های سنگین جسمی و روحی بر می‌گزیند تا رنج و اندوه و همّ و غم را از خود دور کند.[2] از آنجایی که انسان دارای دو بعد جسمانی و روحانی است و این دو بعد بر همدیگر اثر می‌گذارند (مثبت و منفی)، باید بداند که تفریح برای بازپروری و نشاط در کار، رغبت و رشد در تمام جهات زندگی یک ضرورت است که مورد تأکید و تأیید ائمه معصومین علیهم السّلام (در عمل توصیه به آنها و تأیید افرادی که به تفریحات سالم می‌پرداختند) بوده است، در بحث فعلی، تفریح به معنی هر چیز است که باعث شادی، نشاط رفع خستگی و غم اعم از تفریح حرکتی (ورزش) و غیرحرکتی است.
ویژگی‌های تفریح اسلامی: 1. در راستای فرآیند تکامل و رشد شخصیت اسلامی و انسانی است؛ 2. نشاط‌آور؛ 3. در چهارچوب قوانین شرع (واجب، حرام، مباح، مکروه و مستحب)؛[3] 4. تعادل در آن مهم است (نه افراط، نه تفریط)؛ 5. فواید عقلی، جسمی و روحی دارد؛[4] 6. بعد اجتماعی در آن لحاظ شد مثل ادخال سرور در قلب مؤمنین؛[5] 7. فقط وقت پرکنی و تضییع وقت نیست؛[6] 8. هر تفریحی که انسان را یک پله از رشد الهی پایین آورد مذموم (حرام یا مکروه) است؛ 9. فعال و پرتحرک بودن اسب سواری، کشتی و...؛ 10. هر تفریحی که باعث خفت و سبکی عقل شود و یا عقل را تعطیل کند حرام است (توجه به عقل و تفکر در نظام اسلام) مثل شرب خمر، موسیقی مبتذل، مواد مخدر، قمار؛ 11. برد و باخت در بازی حرام است (غیر از تیراندازی و اسب سواری)؛ 12. آزار و اذیت حرام است (تحقیر، مسخره کردن، همسایه و مردم آزاری و...)؛ 13. ضرری به خود یا دیگران نرسد؛ 14. لذت آن پایدار باشد (کمک کند به شادی در آخرت)؛[7] 15. تقویت کنندة بعد جسمانی و روحانی (شجاعت و...) باشد و مقدمه‌ای برای دفاع از خود، دین (تیراندازی).
نکته: با توجه به ویژگی‌های تفریح اسلامی باید متذکر شویم که اسلام ما را در تفریحات محدود نمی‌کند، امّا آن چه که مهم است میزان حرکت است یعنی باید در هر تفریحی اول دقت کنیم و ببینم که آیا با معیار اسلامی سازگار است یعنی آیا کمال‌آور، لذت‌آور و آخرت‌آور هست یا نه، هر چه به عنوان لذت، تفریح، شادی باشد و انسان را از مسیر بندگی و کمال دور سازد به تعبیر علی علیه السّلام آخرش به هلاکت ختم خواهد شد.
تفریحات اسلام: همانطور که ذکر شد اسلام برای هر کاری ملاک معرفی کرده است، ‌اسلام در تفریح، ما را محدود نکرده است، امّا چیزی که مهم است باید خارج از مسیر بندگی نباشد و ویژگی‌های تفریح اسلامی مذکور در آن رعایت گردد، اینک به برخی از تفریحات مورد توجه اسلام اشاره می‌کنیم، لازم به ذکر است که با توجه به تعریف لغوی تفریح باید گفت که دایرة تفریح خیلی وسیع‌تر از آن است که غالباً تصور می‌شود چون تفریح به معنی شادی و شادمانی است و هر چه که باعث زایل شدن همّ، غم، خستگی، رنج شود به نوعی تفریح محسوب می‌شود.
1. کار و تلاش:[8] حضرت علی علیه السّلام فرمودند: کار بزرگ‌ترین تفریح است. کار باعث شکوفا شدن استعداد و خلاقیت انسان می‌گردد و انسان را از همّ و غصه نجات می‌دهد، بسیاری از اضطراب‌ها و نگرانی‌های جهان امروزی به خاطر بی‌حرکتی و عدم فعالیت‌های جسمانی است، امروزه کار درمانی برای زدودن یأس، نگرانی و اضطراب برای بیماران روانی هم تجویز شده است.
برنارد شاو نویسندة معروف انگلیسی می‌گوید: راز بدبختی و بینوایی ما داشتن اوقات فراغتی است که صرف فکر کردن دربارة خوشبختی و بدبختی می‌شود.[9]
2. تیراندازی.[10]
3. اسب‌سواری.[11]
4. کشتی،[12] در متون دینی داریم که پیامبر صلّی الله علیه و آله از امام حسن و امام حسین علیهم السّلام خواستند که با هم کشتی بگیرند و یا اینکه ایشان خودشان با شتر خودشان با دیگران مسابقه می‌دادند.
5. شنا:[13] پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله والدین را توصیه نموده‌اند که به فرزندان خود شنا یاد دهند و زمینه یادگیری شنا را برایشان فراهم کنید.
6. صله رحم و معاشرت با نزدیکان: این امر بسیار مورد توجه اسلام شده است. انسان وقتی نزدیکان خود را می‌بیند باعث سرور و شادی می‌شود و دوری از آنها غم و غصه به بار می‌آورد، مثلا افرادی که برای تحصیل از محیط خود فاصله می‌گیرند این امر را تجربه کرده‌اند.
7. خانه وسیع داشتن: در دستورات اسلام داریم که انسان مخصوصاً مرد خانه اگر بتواند لازم است که خانه وسیع و رفاه معیشتی برای خانواده خود فراهم کند.
8. خوشرویی و خوش‌گویی.
9. نظافت (بدن، لباس، موی سر و صورت) و زدودن موهای زائد بدن، آرایش مرد برای همسر و زن برای همسر، غسل‌های مستحبی.
10. یاد خدا (دعا، نیایش، تلاوت قرآن): کمک به دیگران، یتیم‌نوازی، احسان رضایت خاطر برای انسان به بار می‌آورند.
11. توجه به اعیاد مذهبی (جمعه‌ها، فطر، غدیر، قربان): پوشیدن لباس‌های روشن و شاد.
12. انگشتر فیروزه: حضرت علی علیه السّلام انگشترهای متعددی داشتند که هر کدام خاصیتی داشت و انگشتر فیروزه باعث زدودن غم و پیروزی و شادابی است.
13. شاد کردن مؤمنین مستحب مؤکد است (عبادت). در بین مؤمنین، یتیمان و فقرا نیاز بیشتری به شاد شدن دارند و ائمه به همین جهت (جبران نیاز روحی آنها) به آنها اهتمام زیادی داشتند.
14. عطر: بوی خوش باعث شادابی روحی و در نتیجة آن خرمی جسم می‌شود انسان را محبوب دیگران می‌کند به همین جهت بود که در مورد پیامبر می‌خوانیم که ایشان توجه زیادی به استفاده و خریدن عطر می‌نمودند. امام خمینی (ره) که زندگی ساده‌ای داشتند تنها جایی که دنبال مرغوب‌ترین بودند همان وقت انتخاب عطر و ادکلن بود.
15. هدیه دادن و هدیه گرفتن.
16. داشتن دوست صالح: انسان موجودی است اجتماعی، افرادی که مشکلات و حتی شادی‌های خود را به شکل کلامی و غیرکلامی با دوستان و آشنایان خود در میان می‌گذارند و در دل خود ذخیره و انبار نمی‌کنند از نشاط و خرمی بیشتری برخوردارند. در روایت داریم عاجزترین مردم کسی است که از انتخاب دوست مؤمن ناتوان باشد و ناتوان‌تر از او کسی است که دوست خود را از دست بدهد.
17. لطائف و حکمت آموختن:[14] حضرت علی علیه السّلام می‌فرمایند: قلب‌ها مثل بدن‌ها خسته و ملول می‌شوند، پس شما باید با (شنیدن، خواندن) حکمت‌های دقیق و لطیف آنها را شاداب کنید.
18. پرهیز از صفات زشت اخلاقی (حسد، غیبت، کینه و...): از آن جایی که صفات بداخلاقی خلاف رشد و وجدان و عقل می‌باشد، همیشه با هم تعارض دارند یعنی مثلاً انسان حسد می‌ورزد ولی وجدان و عقل به طور ناخود آگاه با آن به جنگ بر می‌خیزد و این جنگ درونی باعث ظهور ناراحتی، افسردگی (بیماری‌های روانی، روان تنی مثل سردرد، زخم معده) در فرد مبتلا به این صفات رذیله می‌گردد. هرانسانی که خود را از قید این صفات رها سازد از نشاط و شادی روحی و عقلی و جسمی بالاتری برخوردار است. انسانی که دچار مشکلات اخلاقی است اگر بهترین غذاها، دشت‌ها، تفریح‌گاه‌ها را هم داشته باشند، شادابی خویی ندارد ولی فردی مثل حضرت امام خمینی (ره) در گوشه اطاق کوچکی قلبی بزرگ‌تر از دنیا در اختیار داشت (نشاط در عبادت و ارتباط با مردم و ...).
19. سفر و رفتن به مناطق سرسبز، دیدن جریان آب: سفر باعث با تجربه شدن انسان، آشنایی او با نشانه‌های مختلف خدا (فرهنگ‌های مختلف، زبان‌های گوناگون و...) و توجه به ‌آثار گذشتگان و عبرت از آنها می‌شود. علاوه بر آنها سفر موجب سلامتی روح می‌گردد. (سافروا تصحّوا؛ مسافرت کنید تا سالم و شاداب شوید.) سفر و اردوهای دسته‌جمعی برای جوانان لذت بسیاری بیشتری دارد چرا که با همسالان خود هستند. در سفر دوستیابی، ایثار، گذشت، تعاون .... را یاد می‌گیرند. در روایات می‌خوانید که در سفر مزاح را کمی بیشتر کنید ولی افراط نشود.
20. نشاط روحی: از خصوصیات عجیب نفس و قلب حالات روحی مختلف انسان است. در اسلام همانطور که شادی‌هایی که انسان را در راه تکامل کمک کند، مطلوب می‌باشد حزن و حتی گریه‌هایی که انسان را در کمال کمک کند مطلوب می‌باشد، انسان شب‌زنده‌دار، عزادار امامان و امام حسین علیه السّلام با این که محزون است ولی هیچگاه احساس تنگی سینه، اضطراب، تشویق، خستگی وغم دنیایی نمی‌کند. برعکس او حس می‌کند که قلب او ظرفیت و نشاط بیشتری در میل و انجام کار و عبادت پیدا می‌کند، برخلاف غم‌ها، نگرانی‌ها و مشکلات دنیایی که انسان را از کار و نشاط ساقط می‌کنند.
نکته: در تفریحات، سنین مختلف نقش مهمی را به خود اختصاص می‌دهد مثلا تفریح کودک با نوجوان و یا زن و مرد بسیار با هم فرق دارد. یک جوان از آنجایی که ابعاد روحی او رشد کرده نیاز به احترام، شخصیت، عزت نفس‌ و... در خود احساس می‌کند، هر گاه نیازهای معنوی، جسمانی و عقلانی او ارضاء می‌گردد، احساس شادابی و خرمی بیشتری می‌کند و هر گاه اینها از طرف دیگران در خطر باشد، او احساس افسردگی، خمودی وغم می‌کند.
بهترین تفریح در دیدارهای دسته‌جمعی
در دیدارهای دسته‌جمعی برخی تفریحات هستند که جنبة گروهی و عمومی پیدا می‌کنند و برخی دیگر جنبة خصوصی‌تر. البته بستگی دارد این گروه در چه جایی باشند (منزل، مدرسه، تأتر و مسجد، اردو، خارج ازمنزل). به هر حال بهترین تفریح در این موارد، چیزی که هر سنی و جنسی (مذکر یا مؤنث) به سهم خودشان از آن استفاده کنند یعنی باید طوری برنامه‌ریزی شود که جنبة همگانی آن رعایت گردد. البته گاهی هم ایجاب می‌کند که هر دسته‌ای جداگانه با هم باشند، مثل زمانی که بزرگترها مشغول بحث‌های جدی و مهم خود هستند. در ذیل برخی از تفریحات دسته‌جمعی ذکر می‌شود: 1. اجرای مسابقه وتهیه جایزه از طرف بزرگترها، مشاعره، کشتی، مسابقة معلومات عمومی، لطیفه‌گویی؛ 2. معاشرت‌های سازنده و صله رحم؛ 3. مسافرت‌های کوتاه و بلندمدت، رفتن به پارک و مناطق سرسبز، دیدن جریان آب رودخانه، دریا و...؛ 4. آزاد کردن ذهن از مسائل کاری و مشکلات زندگی: امام محمد غزالی می‌گوید بهتر است شاگردان پس از مدتی تعلیم رها گردند تا بازی و تفریح کنند، چون تعلیم و درگیری جدی ذهن با مسائل علمی آنها را از درس دلزده و فراری می‌کند، امّا در تفریح نباید افراط گردد[15] و... با توجه به مطالب گذشته باید بگوییم بهترین تفریح از نظر اسلام این است که سنین مختلف در آن رعایت شود. کودک با یک شکلات دل خوش است، ولی جوان نیازها و خواسته‌هایش بیشتر است و.... . دیگر اینکه شادی و تفریح نباید به اصل حرکت در مسیر رشد و بالندگی انسانی و اسلامی فرد ضرر برساند و در آن افراط نشود و از سویی دیگر زمینه ساز بازگشت به کار و اعمال زندگی بانشاط بیشتر می‌گردد. (در اسلام محدودیت در تفریح نیست مگر اینکه امر خلاف شرع و اخلاق در آن رخ دهد).
نکته پایانی: در این بحث بیان داشتیم که اسلام هر تفریحی را نمی‌پسندد تفریحی مناسب است که با اصول تربیت وتعلیم اسلامی و رشد استعدادهای روانی و شخصیتی مغایرت نداشته باشد، باعث آزار و اذیت دیگران نشود. به دیگران و خود زیان مالی، آبرویی، جانی نرساند، جزء تفریحاتی نباشد که انسان را از دایرة بندگی خدا بیرون می‌کند (قمار، شراب‌خواری، مجالس لهو و رقص، مواد مخدر، موسیقی‌های لهوی و ترانه‌های مبتذل، مسابقه‌هایی که برد و باخت در آنها حرام است[16] مثل فوتبال، دو میدانی و...) البته دامنه تفریحات به موارد یاد شده خلاصه نمی‌شود، هر چیزی که در آن گناه صورت نگیرد و افراط نشود را می‌تواند شامل گردد (رعایت ویژگی‌های تفریح اسلامی). مثل فوتبال، کشتی، شمشیربازی، دو، اسب سواری،کوهنوردی، شنا، گردش در دشت و صحرا، رفتن به پارک‌ها، شنیدن موسیقی‌های غیر حرام، دیدن فیلم‌های سینمایی مفید (مستند، کمدی، رزمی و...)، خواندن مطالب طنز، شعر، حل جدول، مشاعره، لطیفه‌گویی، مسابقة علمی، مهمانی رفتن، پذیرفتن مهمان، لباس نو خریدن، عطر زدن و... لازم به ذکر است که در تفریح باید به معنی لغوی آن و اصطلاحی توجه داشت یعنی دایره تفریح و شادمانی خیلی وسیع است تا آنجایی که خلاف رشد وکمال و مسائل شرعی نباشد.
منبع کمکی
امام علی و تفریحات سالم، محمد دشتی، سازمان تحقیقات سازمان نیروی مقاومت بسیج.
رسول خدا صلّی الله علیه و آله :
مسافرت کنید تا از نظر جسم و روح در سلامت باشید. (میزان الحکمة)


[1] . فرهنگ عمید.
[2] . التربیة الترویحیة فی الاسلام، احمد عبدالعزیز ابوسمک، دار النفائس للنشر و التوزیع، الاردن، ص 40.
[3] . همان، ص 80.
[4] . همان، ص 59.
[5] . همان.
[6] . همان.
[7] . پندهای امام صادق، استاد محمد تقی مصباح یزدی، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1381، ص 104 107.
[8] . نیازهای جوانان، احمد صادقی اردستانی، نشر خرم، 1379، ص 185.
[9] . آیین زندگی، دیل کارنگی، جهانگیر افخمی، ارمغان، تهران، 1376، ص 69 70.
[10] . نیازهای جوانان، ص 185 192.
[11] . همان.
[12] . همان.
[13] . همان.
[14] . نهج البلاغه، محمددشتی، حکمت 39.
[15] . التربیة النزویحیة فی الاسلام، ص 44.
[16] . در استفتاء از امام خمینی: 1. در مسابقات علمی مثل حل جدول و پاسخ به سؤالات چون صورت قمار و برد و باخت پیدا نمی‌کند و چیزی به عنوان جایزه برای تشویق افراد پرداخته می‌شود اشکالی ندارد؛ 2. در مسابقاتی مثل فوتبال ووالیبال و این گونه بازیها اگر شرط بندی در کار نباشد و شخص سومی به افراد به عنوان جایزه چیزی پرداخت کند، مانعی ندارد (مثل برگزاری مسابقه از طرف مدیر مدرسه).
( اندیشه قم )