دیدگاه امام علی(علیه السلام) را درباره جانشینی پیامبر و زمامداری مسلمانان می توان به سه بخش تقسیم نمود. نخست ضرورت معرفی جانشین از جانب پیامبر و اهتمام آن حضرت به این مهم; دوم اوصاف و شرایط لازم برای جانشین پیامبر و حاکم حکومت اسلامی; سوم جانشینان جامع شرایط.
الف) معرفی جانشین از جانب پیامبر(صلی الله علیه وآله)
از منظر علی(علیه السلام)، گزینش جانشین و خلیفه، سنّت و روش پیامبران پیشین بوده، چنان که پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله)نیز به آن عمل نموده و هرگز مردم را سرگردان رها نکرده است. ایشان می فرماید: (رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه وآله) در میان شما مردم جانشینی برگزید، همچنان که تمام پیامبران گذشته برای امت های خود برگزیدند; زیرا آنها هرگز انسان ها را سرگردان رها نکردند و بدون معرفی راهی روشن و گذاشتن نشانه هایی استوار از میان مردم نرفتند).[1]
این بیان گهربار امیر مؤمنان(علیه السلام)، مبین این واقعیت است که انتخاب جانشین، سنّت و شیوه پیامبران گذشته بوده است و آنان با تعیین راه روشن و نشانه های استوار، مردم را به حال خود وانگذاشته اند. بر همین مبنا، پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) نیز جانشینان خویش را برگزیده است.
ب) ویژگی های جانشینان پیامبر(صلی الله علیه وآله)
امام علی(علیه السلام) شرایط و ویژگی های بسیاری را برای خلیفه مسلمانان و جانشین پیامبر برمی شمرد که مهم ترین آنها عبارت اند از:
1. توانایی اداره جامعه و آگاهی به فرمان ها و احکام الهی;
امیرمؤمنان علی(علیه السلام) در این خصوص می فرماید: (ای مردم! سزاوار به خلافت کسی است که بدان تواناتر باشد و در آگاهی از فرمان خدا داناتر; تا اگر آشوبگری به فتنه انگیزی برخیزد، به حق بازگردانده شود و اگر سر باز زند، با او مبارزه شود).[2]
2. صداقت با مردم و آخرت نگری
آن حضرت درباره این ویژگی می فرماید: (پس باید امام و راهنمای مردم به مردم راست بگوید و راه خرد پوید و از فرزندان آخرت باشد و به یقین بداند که از آن جا آمده و به آن جا خواهد رفت).[3]
3. برخورداری از سجایای اخلاقی و منش های نیکو
امام علی(علیه السلام) خصلت هایی چون بخیل نبودن، دانایی و عدالت را برای خلیفه مسلمانان ضروری و لازم می داند. آن حضرت می فرماید: (و همانا دانستید که سزاوار نیست بخیل بر ناموس و جان مردم و بر غنیمت ها و احکام مسلمانان ولایت یابد و امامت آنان را عهده دار شود تا در مال های آنها حریص گردد. و نادان نیز لیاقت رهبری ندارد; چون با نادانی خود مسلمانان را به گمراهی می کشاند. ستمکار نیز نمی تواند زمامدار باشد; چون با ستم خویش حق مردم را غصب می کند. و نه آن که در تقسیم اموال عدالت را رعایت نمی کند; چرا که گروهی را از حق خود محروم می سازند. و نه آن که رشوه گیر است; چرا که او نیز حقوق مردم را پایمال می کند و نه آن که سنّت پیامبر را ضایع می کند، زیرا که امت اسلامی را به هلاکت می کشاند).[4]
ج) جانشینان واقعی پیامبر(صلی الله علیه وآله)
پس از بیان ضرورت گزینش جانشین از ناحیه پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) و اوصافی که باید خلیفه از آن برخوردار باشد، می توان جمع این دو ویژگی را در گروهی خاص که همانا اهل بیت پیامبر(علیهم السلام) می باشند، مشاهده کرد و به امامت و جانشینی آنان یقین نمود. امام علی(علیه السلام) این واقعیت را با تعابیر و عبارات گوناگون بیان فرموده اند. ایشان در بیان آشکاری چراغ های هدایت و تشویق مردم به تمسک به آنان می فرماید: (مردم به کجا می روید؟ و کی باز می گردید؟ علامت های حق برپاست و نشانه های آن هویداست. گمراهی تا کجا؟ سرگشتگی تا کجا و چرا؟ خاندان پیامبرتان میان شماست که زمامداران حق و یقینند و پیشوایان دینند و با ذکر جمیل و گفتار راست قرینند. پس حرمت آنان را همچون قرآن نیک بدارید و چون تشنگانی که به آبشخور روند، روی به آنان آرید).[5]
و در جای دیگر می فرماید: (خاندان پیامبر، مایه حیات دانش و نابود کننده نادانی اند. بردباری شان شما را از دانش آنها خبر می دهد و ظاهرشان از صفای باطنشان و سکوتشان از حکمت های گفتارشان. هرگز با حق مخالفت نکردند و در آن اختلاف ننمودند. آنان ستون های دینند و پناهگاه مردم. به وسیله آنان حق به جایگاه خود باز می گردد و باطل از جای خود رانده و از بن کنده می شود. دین را چنان که باید دانستند و فراگرفتند و به کار بستند).[6]
با توجه به آن چه گفته شد، از دیدگاه امام علی(علیه السلام) جانشینان پیامبر برگزیده شده خداوند به واسطه پیامبر هستند و این اقدام پیامبر سنتی رایج در میان انبیا بوده است. ایشان اهل بیت پیامبرند که به صفات و خصایص والایی بر مردم برتری یافته اند; چنان که حاکم اسلامی باید ویژگی های خاص داشته باشد. باری، این منصب هر کسی را نشاید و آن کسی را سزاست که بر انجام آن تواناست و در راستی و عدالت و بی رغبتی به دنیا پابرجاست.[7]
پی نوشتها:
[1]. همان، خطبه 1.
[2]. همان، خطبه 173.
[3]. همان، خطبه 154، ص 284.
[4]. همان، خطبه 131.
[5]. همان، خطبه 87.
[6]. همان، خطبه 239.
[7]. جهت آگاهی بیش تر ر.ک: (روابط امام علی و خلفا)، (رجبی، موسوی کاشمری، رهدار)، ص 83 141، (انتشارات مؤسسه آموزشی پژوهشی مذاهب اسلامی).
www.mazaheb.ir
