دیدگاه امام علی(ع) را درباره جانشینی پیامبر و زمامداری مسلمانان می‌توان به سه بخش تقسیم نمود. نخست ضرورت معرفی جانشین از جانب پیامبر و اهتمام آن حضرت به این مهم؛ دوم اوصاف و شرایط لازم برای جانشین پیامبر و حاکم حکومت اسلامی؛ سوم جانشینان جامع شرایط.
الف) معرفی جانشین از جانب پیامبر(ص)
از منظر امام علی(ع)، گزینش جانشین و خلیفه، سنت و روش پیامبران پیشین بوده، چنان‌که پیامبر اسلام(ص) نیز به آن عمل نموده و هرگز مردم را سرگردان رها نکرده است. ایشان میفرماید: (رسول گرامی اسلام(ص) در میان شما مردم جانشینی برگزید، همچنان که تمام پیامبران گذشته برای امتهای خود برگزیدند؛ زیرا آنها هرگز انسان‌ها را سرگردان رها نکردند و بدون معرفی راهی روشن و گذاشتن نشانه‌هایی استوار از میان مردم نرفتند).نهج البلاغه
این بیان گهربار امیر مؤمنان(ع)، مبین این واقعیت است که انتخاب جانشین، سنت و شیوه پیامبران گذشته بوده است و آنان با تعیین راه روشن و نشانه‌های استوار، مردم را به حال خود وانگذاشته‌اند. بر همین مبنا، پیامبر اکرم(ص) نیز جانشینان خویش را برگزیده است.
ب) ویژگی‌های جانشینان پیامبر(ص)
امام علی(ع) شرایط و ویژگی‌های بسیاری را برای خلیفه مسلمانان و جانشین پیامبر برمی‌شمرد که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:
1. توانایی اداره جامعه و آگاهی به فرمان‌ها و احکام الهی؛
امیرمؤمنان علی(ع) در این خصوص میفرماید: (ای مردم! سزاوار به خلافت کسی است که بدان تواناتر باشد و در آگاهی از فرمان خدا داناتر؛ تا اگر آشوبگری به فتنه انگیزی برخیزد، به حق بازگردانده شود و اگر سر باز زند، با او مبارزه شود). نهج البلاغه ، خطبه 173.
2. صداقت با مردم و آخرت نگری؛
آن حضرت درباره این ویژگی میفرماید: (پس باید امام و راهنمای مردم به مردم راست بگوید و راه خرد پوید و از فرزندان آخرت باشد و به یقین بداند که از آن جا آمده و به آن‌جا خواهد رفت). نهج البلاغه ، خطبه 154، ص 284.
3. برخورداری از سجایای اخلاقی و منش‌های نیکو؛
امام علی(ع) خصلت‌هایی چون بخیل نبودن، دانایی و عدالت را برای خلیفه مسلمانان ضروری و لازم می‌داند. آن حضرت میفرماید: (و همانا دانستید که سزاوار نیست بخیل بر ناموس و جان مردم و بر غنیمت‌ها و احکام مسلمانان ولایت یابد و امامت آنان را عهده‌دار شود تا در مال‌های آنها حریص گردد. و نادان نیز لیاقت رهبری ندارد؛ چون با نادانی خود مسلمانان را به گمراهی می‌کشاند. ستمکار نیز نمی‌تواند زمامدار باشد؛ چون با ستم خویش حق مردم را غصب می‌کند. و نه آن که در تقسیم اموال عدالت را رعایت نمی‌کند؛ چرا که گروهی را از حق خود محروم می‌سازند. و نه آن که رشوه‌گیر است؛ چرا که او نیز حقوق مردم را پایمال می‌کند و نه آن که سنت پیامبر را ضایع می‌کند، زیرا که امت اسلامی را به هلاکت می‌کشاند). نهج البلاغه ، خطبه 131.
ج) جانشینان واقعی پیامبر
پس از بیان ضرورت گزینش جانشین از ناحیه پیامبر اکرم(ص) و اوصافی که باید خلیفه از آن برخوردار باشد، می‌توان جمع این دو ویژگی را در گروهی خاص که همانا اهل‌بیت پیامبر(ع) می‌باشند، مشاهده کرد و به امامت و جانشینی آنان یقین نمود. امام علی(ع) این واقعیت را با تعابیر و عبارات گوناگون بیان فرموده‌اند. ایشان در بیان آشکاری چراغ‌های هدایت و تشویق مردم به تمسک به آنان میفرماید: (مردم به کجا می‌روید؟ و کی باز می‌گردید؟ علامت‌های حق برپاست و نشانه‌های آن هویداست. گمراهی تا کجا؟ سرگشتگی تا کجا و چرا؟ خاندان پیامبرتان میان شماست که زمامداران حق و یقینند و پیشوایان دینند و با ذکر جمیل و گفتار راست قرینند. پس حرمت آنان را همچون قرآن نیک بدارید و چون تشنگانی که به آبشخور روند، روی به آنان آرید). نهج البلاغه ، خطبه 87.
و در جای دیگر میفرماید: (خاندان پیامبر، مایه حیات دانش و نابود کننده نادانی‌اند. بردباری‌شان شما را از دانش آنها خبر می‌دهد و ظاهرشان از صفای باطنشان و سکوتشان از حکمت‌های گفتارشان. هرگز با حق مخالفت نکردند و در آن اختلاف ننمودند. آنان ستون‌های دینند و پناهگاه مردم. به وسیله آنان حق به جایگاه خود باز می‌گردد و باطل از جای خود رانده و از بن کنده می‌شود. دین را چنان که باید دانستند و فرا گرفتند و به کار بستند). نهج البلاغه ، خطبه 239.
با توجه به آن چه گفته شد، از دیدگاه امام علی(ع) جانشینان پیامبر برگزیده شده خداوند به واسطه پیامبر هستند و این اقدام پیامبر سنتی رایج در میان انبیا بوده است. ایشان اهل بیت پیامبرند که به صفات و خصایص والایی بر مردم برتری یافته‌اند؛ چنان که حاکم اسلامی باید ویژگی‌های خاص داشته باشد. باری، این منصب هر کسی را نشاید و آن کسی را سزاست که بر انجام آن تواناست و در راستی و عدالت و بی‌رغبتی به دنیا پابرجاست.جهت آگاهی بیشتر ر.ک: (روابط امام علی(ع) و خلفا)، (رجبی، موسوی کاشمری، رهدار)، ص 83 - 141، (انتشارات مؤسسه آموزشی پژوهشی مذاهب اسلامی).
منبع: www.payambarazam.ir
