هدف از کودتای 28 مرداد چه بود ؟ بانی ومسبب آن چه کسانی بودند ؟
برای پاسخ به قسمت اول این سوال که هدف از کودتای 28 مردادچه بوده لازم است به طور هر چند مختصر از وضعیت و شرایط ایران قبل از کودتا آگاهی یابیم: با آغاز جنگ جهانی دوم کشورهای استعمار زده جهان سوم شاهد ظهور و رشد حرکتهای ضد استعماری بودند در ایران نیز در پی حمایت رضاخان از نیروهای آلمان و عدم توجه وی به تهدیدات و تذکرات روسیه و انگلستان این دو کشور ضمن اشغال خاک ایران او را از حکومت عزل و فرزندش محمد رضا را که فردی سست اراده و بی توجه بود بر تخت نشاندند درچنین شرایطی جامعه ایران نیز به رهبری علما وروشنفکران وارد جریانهای ضد استعماری شدند و حرکتهایی را آغاز کردند. با ورود نیروهای آزادی خواه مذهبی و ملی به مجلس و دولت که در واقع نتیجه حمایت همه جانبه مردم بود این حرکتها رشدی مضاعف یافتند فعالیتهای ضد استعماری ایران با ملی شدن صنعت نفت وارد مرحله جدیدی گردید چرا که مردم توانستند با اتحاد و همدلی یکی از بزرگترین پیروزیهای خود را در سالهای حضور استعمار انگلستان بدست آورند این موفقیت که حاصل اتخاذ سیاست واحد نیروهای ملی و مذهبی بود برای حکومت پهلوی نیز گران آمد تا جائیکه محمد رضا که موقعیت خود را در خطر می دید مخالفتهای خود را با اقدامات مصدق بیشتر نمود که این امر در نهایت منجر به استعفای مصدق شد. در این زمان حضور و حمایت آیت الله کاشانی از مصدق مردم را در سی تیر 1332 به صحنه آورد. رژیم علیرغم کشتار فجیعی که در این روز براه انداخت تاب مقاومت در برابر ملتی یکپارچه و یک صدا نیاورد لذا مصدق با اختیاراتی مضاعف مجددا به نخست وزیری تعیین گردید. در این حوادث چند نکته قابل تامل است: 1. مردم هم چنان تابعیت خود را نسبت به رهبران مذهبی اعلام داشتند. 2. اتحاد نیروهای مذهبی و ملی به عنوان مهم ترین عامل پیروزی شناخته شد. پس از واقعه 30 تیر اگرچه به دلایلی شکاف و جدایی بین نیروهای مذهبی و ملی ایجاد گردید ولی هم چنان حضور و بقاء این نیروها در صحنه سیاسی ایران خطری برای استعمار و استبداد تلقی می گردید در این میان انگلستان که بزرگترین متضرر در این حوادث بود وقتی دریافت که رایزنی های او در زمینه مقابله با ملی شدن نفت ایران کار بجایی نمی برد در نشستی مشترک با آمریکائیان در سال 1952م، 1331ش طرح اجرای کودتا با هدف سرنگونی دولت مصدق را ارائه نمودند.[1]این طرح اگر چه در ابتدا مورد مخالفت آمریکا قرار گرفت ولی آمریکائیان نیز زمانی که توانستند از انگلستان امتیازاتی در خصوص نفت ایران دریافت نمایند با طرح موافقت نمودند با اعلام موافقت آمریکا در 18 مارس 1953م، 27 اسفند 1331ش،[2] نشست هایی بین طرفین برگزار شد و زاهدی به عنوان جانشین مصدق تعیین گردید و مبالغی نیز جهت کمک به اجرای طرح کودتا در اختیار او قرار گرفت[3] از سوی دیگر انگلستان علیرغم آنکه خود طراح اولیه کودتا بود با توجه به شرایط نامساعدی که در ایران برای او وجود داشت ترجیح داد که تمام امور کودتا را به آمریکا بسپارد و خود به ظاهر از صحنه کنار رود.[4] در این میان روسیه کمونیستی نیز به دور از مسائل نبوده است. شوروی اگرچه به طور مستقیم در اجرای طرح نقش نداشته است اما اقدامات نیروهای وابسته به او نشانگر حمایت شوروی از سیاست های آمریکا و انگلستان می باشد که در این میان به طور اختصار به بعضی از اقدامات شوروی و نیروهای داخلی او اشاره می نماییم: 1. تحریک و حمایت از نیروهای کمونیستی مستقر در آذربایجان به رهبری پیشه وری که مدعی استقلال بودند. این امر در جای خود زنگ خطری برای انگلستان و آمریکا و منافع آنها تلقی می شد. 2. وقتی دادگاه لاهه در خصوص پرونده نفت ایران و انگلستان آماده رای گیری شد نماینده شوروی در دادگاه با هدف ندادن رای به نفع ایران به بهانه مریضی حاضر نشد. 3. وقتی دولت مصدق در اثر فشارهای اقتصادی به طور مکرر از شوروی خواست که نفت ایران را خریداری نماید شوروی از این کار خودداری نمود. 4. شوروی از پرداخت 11 تن طلای بدهی خود به ایران در دوره حکومت مصدق سرباز زد ولی پس از کودتا آن را تقدیم دولت کودتا نمود. 5. پس از کودتا شوروی اولین کشوری بود که رژیم کودتا را به رسمیت شناخت. 6. در داخل ایران نیروهای کمونیستی با ایجاد رعب و وحشت و نا امنی در صدد نا امید نمودن مردم و قطع حمایتشان از حکومت مصدق بر آمدند. همچنین این نیروها با تمام توان به افزایش شکاف و اختلاف بین نیروهای مذهبی و ملی می پرداختند. 7. در زمینه اقتصادی نیز این نیروها با برگزاری اعتصابات متعدد و گسترده، تحریم خرید اوراق قرضه دولت فشارهای دیگری بر دولت مصدق می آوردند.[5] در یک جمع بندی می توان اهداف مهم کودتا را چنین دانست: 1. براندازی جنبش های ضد استعماری، نیروهای مذهبی و ملی به رهبری آیت الله کاشانی و دکتر مصدق اگرچه دچار شکاف عمیق و اختلافات شدیدی شده بودند ولی بقاء این نیروها در صحنه سیاست ایران همچنان خطری برای استعمار تلقی می شد لذا لازم بود با کودتایی این نیروها به طور کامل از صحنه بیرون می رفتند. 2. رفع خطر کمونیست در ایران: حرکت کمونیستی که در دوره رضاخان با توجه به تسلط انگلیس بر ایران رشدی در کشور نداشت با ورود نیروهای شوروی به ایران و سقوط رضا خان در ایران به سرعت رشد نمود.[6] تا حدی که چنان چه گذشت، مدعی بزرگی همچون پیشه وری خواهان جدایی قسمت اعظمی از خاک این سرزمین بود از سوی دیگر در پایتخت نیز نیروهای حزب توده با برگزاری میتینگ ها، تظاهرات، و ... در صدد بدست گرفتن اوضاع کشور بودند در این میان دولت مصدق نیز با سکوت و کم‌کاری در برابر این حرکت‌ها در صدد گرفتن امتیاز از آمریکا و انگلیس بود. اجرای یک کودتا می توانست خطر کمونیست را از ایران و در واقع از حوزه منافع استعمار آمریکا و انگلیس دور نماید. 3. حفظ منافع عظیم استعماری در ایران و منطقه: ملی شدن صنعت نفت و اوج گرفتن حرکتهای ضد استعماری در ایران فقط خطر برای منافع انگلستان و آمریکا در ایران نبود بلکه این امر می توانست به منافع استعمارگران در تمام منطقه خاورمیانه آسیب برساند و الگویی مناسب برای دیگر کشورهای مسلمان منطقه قرار گیرد.[7] 4. با توجه به اهمیت سیاسی ایران و واقع شدن در منطقه مهم سیاسی و نظامی ادامه روند در ایران می توانست منجر به سقوط دولت پهلوی گردد و این به معنای سقوط و از دست رفتن بازارهای تسلیحاتی آمریکا در ایران و منطقه بود چنانچه بعد از کودتا می بینیم که آمریکا، ایران را به عنوان پلیس منطقه قرار داد لذا او را به خرید سلاحهای مدرن تشویق نمود از سوی دیگر زنگ خطری برای سایر کشورهای منطقه به صدا در می آورد و آنان را مشتری تولیدات نظامی خود می نمود. اگر چنین حکومتی به رهبری شخصیتهای مذهبی و ملی کنار گذارده می شد. انتخاب و جایگزین آن هزینه زیادی برای استعمارگران در بر داشت. برای مطالعه بیشتر می توانید از کتاب ارزنده تاریخ سیاسی ایران معاصر نوشته مدنی مراجعه نمائید. -------------------------------------------------------------------------------- [1] . اسرار کودتا، ترجمه دکتر حمید احمدی، چاپ اول، تهران، نشر نی، 1379، ص 29، 30. [2] . سی. ام. وود هاووس، اسرار کودتای 28 مرداد، ترجمه نظام الدین دربندی، چاپ اول، تهران، نشر راهنما، 1364، ص 54، 68. [3] . حسین فردوست، ظهور سقوط سلطنت پهلوی، ج 1، چاپ سوم، تهران: انتشارات اطلاعات، 1370، ص 180. [4] . وود هاووس، پیشین، ص 55، 56. [5] . نگرشی کوتاه بر نهضت ملی ایران(بیانیه سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی) چاپ دوم، 1358، ص 66، 75. [6] . همایون کاتوزیان، مصدق و نبرد قدرت، ترجمه: احمد متدین، موسسه خدمات فرهنگی رسا، 1372، ص 19، 32. [7] . مجله تاریخ معاصر ایران، ص 188، 189.
عنوان سوال:

هدف از کودتای 28 مرداد چه بود ؟ بانی ومسبب آن چه کسانی بودند ؟


پاسخ:

برای پاسخ به قسمت اول این سوال که هدف از کودتای 28 مردادچه بوده لازم است به طور هر چند مختصر از وضعیت و شرایط ایران قبل از کودتا آگاهی یابیم:
با آغاز جنگ جهانی دوم کشورهای استعمار زده جهان سوم شاهد ظهور و رشد حرکتهای ضد استعماری بودند در ایران نیز در پی حمایت رضاخان از نیروهای آلمان و عدم توجه وی به تهدیدات و تذکرات روسیه و انگلستان این دو کشور ضمن اشغال خاک ایران او را از حکومت عزل و فرزندش محمد رضا را که فردی سست اراده و بی توجه بود بر تخت نشاندند درچنین شرایطی جامعه ایران نیز به رهبری علما وروشنفکران وارد جریانهای ضد استعماری شدند و حرکتهایی را آغاز کردند. با ورود نیروهای آزادی خواه مذهبی و ملی به مجلس و دولت که در واقع نتیجه حمایت همه جانبه مردم بود این حرکتها رشدی مضاعف یافتند فعالیتهای ضد استعماری ایران با ملی شدن صنعت نفت وارد مرحله جدیدی گردید چرا که مردم توانستند با اتحاد و همدلی یکی از بزرگترین پیروزیهای خود را در سالهای حضور استعمار انگلستان بدست آورند این موفقیت که حاصل اتخاذ سیاست واحد نیروهای ملی و مذهبی بود برای حکومت پهلوی نیز گران آمد تا جائیکه محمد رضا که موقعیت خود را در خطر می دید مخالفتهای خود را با اقدامات مصدق بیشتر نمود که این امر در نهایت منجر به استعفای مصدق شد. در این زمان حضور و حمایت آیت الله کاشانی از مصدق مردم را در سی تیر 1332 به صحنه آورد. رژیم علیرغم کشتار فجیعی که در این روز براه انداخت تاب مقاومت در برابر ملتی یکپارچه و یک صدا نیاورد لذا مصدق با اختیاراتی مضاعف مجددا به نخست وزیری تعیین گردید. در این حوادث چند نکته قابل تامل است:
1. مردم هم چنان تابعیت خود را نسبت به رهبران مذهبی اعلام داشتند.
2. اتحاد نیروهای مذهبی و ملی به عنوان مهم ترین عامل پیروزی شناخته شد.
پس از واقعه 30 تیر اگرچه به دلایلی شکاف و جدایی بین نیروهای مذهبی و ملی ایجاد گردید ولی هم چنان حضور و بقاء این نیروها در صحنه سیاسی ایران خطری برای استعمار و استبداد تلقی می گردید در این میان انگلستان که بزرگترین متضرر در این حوادث بود وقتی دریافت که رایزنی های او در زمینه مقابله با ملی شدن نفت ایران کار بجایی نمی برد در نشستی مشترک با آمریکائیان در سال 1952م، 1331ش طرح اجرای کودتا با هدف سرنگونی دولت مصدق را ارائه نمودند.[1]این طرح اگر چه در ابتدا مورد مخالفت آمریکا قرار گرفت ولی آمریکائیان نیز زمانی که توانستند از انگلستان امتیازاتی در خصوص نفت ایران دریافت نمایند با طرح موافقت نمودند با اعلام موافقت آمریکا در 18 مارس 1953م، 27 اسفند 1331ش،[2] نشست هایی بین طرفین برگزار شد و زاهدی به عنوان جانشین مصدق تعیین گردید و مبالغی نیز جهت کمک به اجرای طرح کودتا در اختیار او قرار گرفت[3] از سوی دیگر انگلستان علیرغم آنکه خود طراح اولیه کودتا بود با توجه به شرایط نامساعدی که در ایران برای او وجود داشت ترجیح داد که تمام امور کودتا را به آمریکا بسپارد و خود به ظاهر از صحنه کنار رود.[4] در این میان روسیه کمونیستی نیز به دور از مسائل نبوده است. شوروی اگرچه به طور مستقیم در اجرای طرح نقش نداشته است اما اقدامات نیروهای وابسته به او نشانگر حمایت شوروی از سیاست های آمریکا و انگلستان می باشد که در این میان به طور اختصار به بعضی از اقدامات شوروی و نیروهای داخلی او اشاره می نماییم:
1. تحریک و حمایت از نیروهای کمونیستی مستقر در آذربایجان به رهبری پیشه وری که مدعی استقلال بودند. این امر در جای خود زنگ خطری برای انگلستان و آمریکا و منافع آنها تلقی می شد.
2. وقتی دادگاه لاهه در خصوص پرونده نفت ایران و انگلستان آماده رای گیری شد نماینده شوروی در دادگاه با هدف ندادن رای به نفع ایران به بهانه مریضی حاضر نشد.
3. وقتی دولت مصدق در اثر فشارهای اقتصادی به طور مکرر از شوروی خواست که نفت ایران را خریداری نماید شوروی از این کار خودداری نمود.
4. شوروی از پرداخت 11 تن طلای بدهی خود به ایران در دوره حکومت مصدق سرباز زد ولی پس از کودتا آن را تقدیم دولت کودتا نمود.
5. پس از کودتا شوروی اولین کشوری بود که رژیم کودتا را به رسمیت شناخت.
6. در داخل ایران نیروهای کمونیستی با ایجاد رعب و وحشت و نا امنی در صدد نا امید نمودن مردم و قطع حمایتشان از حکومت مصدق بر آمدند. همچنین این نیروها با تمام توان به افزایش شکاف و اختلاف بین نیروهای مذهبی و ملی می پرداختند.
7. در زمینه اقتصادی نیز این نیروها با برگزاری اعتصابات متعدد و گسترده، تحریم خرید اوراق قرضه دولت فشارهای دیگری بر دولت مصدق می آوردند.[5]
در یک جمع بندی می توان اهداف مهم کودتا را چنین دانست:
1. براندازی جنبش های ضد استعماری، نیروهای مذهبی و ملی به رهبری آیت الله کاشانی و دکتر مصدق اگرچه دچار شکاف عمیق و اختلافات شدیدی شده بودند ولی بقاء این نیروها در صحنه سیاست ایران همچنان خطری برای استعمار تلقی می شد لذا لازم بود با کودتایی این نیروها به طور کامل از صحنه بیرون می رفتند.
2. رفع خطر کمونیست در ایران: حرکت کمونیستی که در دوره رضاخان با توجه به تسلط انگلیس بر ایران رشدی در کشور نداشت با ورود نیروهای شوروی به ایران و سقوط رضا خان در ایران به سرعت رشد نمود.[6] تا حدی که چنان چه گذشت، مدعی بزرگی همچون پیشه وری خواهان جدایی قسمت اعظمی از خاک این سرزمین بود از سوی دیگر در پایتخت نیز نیروهای حزب توده با برگزاری میتینگ ها، تظاهرات، و ... در صدد بدست گرفتن اوضاع کشور بودند در این میان دولت مصدق نیز با سکوت و کم‌کاری در برابر این حرکت‌ها در صدد گرفتن امتیاز از آمریکا و انگلیس بود. اجرای یک کودتا می توانست خطر کمونیست را از ایران و در واقع از حوزه منافع استعمار آمریکا و انگلیس دور نماید.
3. حفظ منافع عظیم استعماری در ایران و منطقه: ملی شدن صنعت نفت و اوج گرفتن حرکتهای ضد استعماری در ایران فقط خطر برای منافع انگلستان و آمریکا در ایران نبود بلکه این امر می توانست به منافع استعمارگران در تمام منطقه خاورمیانه آسیب برساند و الگویی مناسب برای دیگر کشورهای مسلمان منطقه قرار گیرد.[7]
4. با توجه به اهمیت سیاسی ایران و واقع شدن در منطقه مهم سیاسی و نظامی ادامه روند در ایران می توانست منجر به سقوط دولت پهلوی گردد و این به معنای سقوط و از دست رفتن بازارهای تسلیحاتی آمریکا در ایران و منطقه بود چنانچه بعد از کودتا می بینیم که آمریکا، ایران را به عنوان پلیس منطقه قرار داد لذا او را به خرید سلاحهای مدرن تشویق نمود از سوی دیگر زنگ خطری برای سایر کشورهای منطقه به صدا در می آورد و آنان را مشتری تولیدات نظامی خود می نمود. اگر چنین حکومتی به رهبری شخصیتهای مذهبی و ملی کنار گذارده می شد. انتخاب و جایگزین آن هزینه زیادی برای استعمارگران در بر داشت.
برای مطالعه بیشتر می توانید از کتاب ارزنده تاریخ سیاسی ایران معاصر نوشته مدنی مراجعه نمائید.

--------------------------------------------------------------------------------
[1] . اسرار کودتا، ترجمه دکتر حمید احمدی، چاپ اول، تهران، نشر نی، 1379، ص 29، 30.
[2] . سی. ام. وود هاووس، اسرار کودتای 28 مرداد، ترجمه نظام الدین دربندی، چاپ اول، تهران، نشر راهنما، 1364، ص 54، 68.
[3] . حسین فردوست، ظهور سقوط سلطنت پهلوی، ج 1، چاپ سوم، تهران: انتشارات اطلاعات، 1370، ص 180.
[4] . وود هاووس، پیشین، ص 55، 56.
[5] . نگرشی کوتاه بر نهضت ملی ایران(بیانیه سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی) چاپ دوم، 1358، ص 66، 75.
[6] . همایون کاتوزیان، مصدق و نبرد قدرت، ترجمه: احمد متدین، موسسه خدمات فرهنگی رسا، 1372، ص 19، 32.
[7] . مجله تاریخ معاصر ایران، ص 188، 189.





1396@ - موتور جستجوی پرسش و پاسخ امین