قبل از پرداختن به جواب لازم به ذکر است که سجده کردن بر خاک و گیاه و امثال آنها به معنای پرستش آنها نیست بلکه سجود و پرستش برای خدا به وسیلة خضوع تا حد افتادن بر خاک بر این امور انجام می شود.
همانگونه که اصل یک عبادت باید از جانب شرع مقدس بیان شود شرایط، اجزاء و کیفیت آنها نیز باید از طرف شارع به وسیلة پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله بیان شده باشد و خود حضرت فرمود: (همانگونه که من نماز می خوانم شما هم مانند من نماز بخوانید).[1]
اینک به فرازهایی از احادیث اسلامی که بیانگر سیره و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله است می پردازیم که همگی حاکی از آن است که پیامبر صلی الله علیه و آله ، بر خاک و بر روئیدنی های مانند حصیر سجده می نموده است و از سجده بر لباس و پارچه و امثال آن نهی نموده است، درست به همان شیوه ای که شیعه بدان معتقد است.
الف) گروهی از محدثان اسلامی در کتب صحاح و مسانید خود این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله را بازگو کرده اند که آن حضرت زمین را به عنوان سجده گاه خود معرفی نموده است، آنجا که می فرماید: (و جعلت لی الارض مسجداً و طهوراً[2]) از کلمة جعل که در اینجا به معنای تشریع و قانونگذاری است به خوبی روشن می شود که این مسأله یک حکم الهی برای پیروان آیین اسلام بوده است و بدین سان زمین که شامل خاک و سنگ و دیگر اجزای تشکیل دهندة سطح آن می باشد، از طرف شارع مقدس سجده گاه قرار داده شده است و لازمة آن این است که بر چیزهایی که از اجزاء زمین شمرده نمی شود، سجده جایز نیست.
ب) رفتار پیامبر صلی الله علیه و آله در این مورد گواه روشن دیگری است. وائل بن حجر می گوید: من پیامبر صلی الله علیه و آله را دیدم هنگامی که سجده می کرد، پیشانی و بینی خود را بر زمین می نهاد.[3]
انس بن مالک و ابن عباس و برخی دیگر مانند عایشه و ام سلمه، گروه بسیاری از محدثان روایت کرده انند که: (پیامبر صلی الله علیه و آله بر حُمزه که نوعی حصیر بود و از لیف خرما ساخته می شد سجده می نمود.)[4]
ابوسعید خُدری از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله می گوید: بر پیامبر صلی الله علیه و آله وارد شدم و دیدم که حضرت بر حصیری نماز می خواند.[5]
براء بن عازب نقل می کند که ما پشت سر رسول الله صلی الله علیه و آله نماز می گذاردیم، پس آنگاه که حضرت سرش را از رکوع بر می داشت احدی را ندیدم که خم شود تا این که رسول خدا صلی الله علیه و آله پیشانیش را بر زمین می نهاد، سپس آنان که پشت سر او بودند به سجده می افتادند.[6]
ابوسعید خدری در حدیث دیگری چنین می گوید: هر گاه رسول خدا با مردم نماز می خواند آثار خاک و غبار زمین بر پیشانی و بینی حضرت آشکارا دیده می شد.[7]
ج) دسته ای از روایات بر این نکته دلالت دارند که پیامبر صلی الله علیه و آله مسلمانان را به پیشانی نهادن بر خاک به هنگام سجده فرمان می دادند، چنانکه ام سلمه همسر آن حضرت روایت می کند که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: رخسار خود را برای خدا به خاک بگذار.[8]
د) در دسته ای از روایات از سجده بر لباس و پارچه نهی شده است. در روایتی وارد شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله مردی را در کنار خود دید که عمامة او پیشانیش را پوشانده بود، آن حضرت شخصاً اقدام نمود و عمامه را از پیشانی او بالا زد.[9]
یا در روایت دیگری چنین آمده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مردی را دید که بر اطراف و کناره های عمامة خود سجده می کند حضرت با دست مبارک به او اشاره کرد که عمامه ات را بالا ببر و پیشانی را بر زمین بگذار.[10]
بدیهی است که اگر سجده بر پارچه و فرش و مانند اینها جایز بود لزومی نداشت رسول خدا صلی الله علیه و آله شخصاً اقدام کند یا با اشاره به نماز گزار بفهماند که پیشانی را بر زمین بگذارد. پس در واقع این دستور و رفتار پیامبر صلی الله علیه و آله برای آن بود که به همه بفهماند که در موقع سجده باید پیشانی بر زمین قرار بگیرد نه بر مثل پارچه و فرش و امثال اینها.
لذا خود صحابه هم این موضوع را می دانستند و درموقع سجده بر زمین یا اجزاء و مصادیق آن که خوراکی و پوشاکی هم نبودند سجده می نمودند. جابر بن عبدالله انصاری می گوید: با پیامبر صلی الله علیه و آله نماز ظهر می‌خواندیم، مشتی سنگریزه برگرفتم و در دست نگه داشتم تا خنک شود و به هنگام سجده بر آنها پیشانی گذاردم و این به خاطر شدت گرما بود.[11] بعد راوی می افزاید: اگر سجده بر لباسی که بر تن داشت جایز بود از برداشتن سنگریزه ها و نگهداری آن آسان تر بود.
ابوامیه نقل می کند که به من خبر رسیده است که ابوبکر صدیق بر زمین سجده می نمود یا نماز می خواند در حالیکه پیشانی اش را به سوی زمین می کشید تا روی زمین سجده کند.[12] و عمر بن خطاب دستور داد تا کف مسجد النبی صلی الله علیه و آله را با ریگ فرش کنند تا نمازگزاران بر آن سجده کنند.[13] حتی نقل شده است که بعضی تابعین به تبعیت از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله در موقع مسافرت ها با خود گل خشکیده ای حمل می کردند تا در موقع نماز بر آن سجده کنند. ابن سعد متوفای 209 در کتاب خود می نویسد: مسروق بن اجدع به هنگام مسافرت خشتی را با خود بر می داشت تا در کشتی بر آن سجده کند.[14]
از مجموع دلایل یاد شده به روشنی معلوم می گردد که نه تنها روایات اهل بیت علیهم السلام بر تعیین سجده نمودن بر زمین و آنچه از زمین می روید، در صورتی که خوردنی و پوشیدنی نباشد دلالت دارد بلکه اصل اولی در روایات اهل سنت که برگرفته از سنت و سیره رسول الله صلی الله علیه و آله و صحابة آن حضرت است اتصال پیشانی بر زمین و چیزهایی است که از آن می روید و اگر هم در روایاتی سجده بر غیر آنها جایز شمرده شده است، در شرائط اضطراری و در حال عذر گرما یا سرما و امثال آنها بوده است.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. سجده بر تربت یا نهایت تواضع در پیشگاه خدا، سید رضا حسینی نسب
2. شیعه پاسخ می دهد، سید رضا حسینی نسب، نشر مشعر، چاپ دوم، 1375، ص 103.
3. مهر نماز، اختراع شیعه یا انکار اهل سنت؟، م، ع عطائی اصفهانی، نشر حضرت عباس علیه السلام ، قم، چاپ دوم، 1382.
4. ایده ها و عقیده ها، سید محمد شفیعی، نشر بنیاد و معارف اسلامی، چاپ اول، 1379، ص 296 تا ص 303.
5. سیرتنا و سنتنا، علامه امینی.
6. شیعه شناسی و پاسخ به شبهات، علی اصغر رضوانی، نشر مشعر، جلد اول، چاپ اول، 1382.
[1] . مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، الوفا، ج79، ص335.
[2] . بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، کتاب الصلاه، نشر داراحیاء العربی، حدیث428.
[3] . جصاص حنفی، احکام القرآن، بیروت، ج 3، ص 209، باب السجود علی الوجه.
[4] .بیهقی، السنن الکبری، کتاب الصلاة، باب الصلاة علی الخمرة، ج2، ص421.
[5] . همان،
[6] . همان.
[7] . ابی داود، سنن، حدیث 894، به نقل کتاب مهر نماز، تالیف عطائی اصفهانی، نشر حضرت عباس علیه السلام ، ص 27.
[8] . متقی هندی، کنز العمال، نشر حلب، کتاب الصلاة، السجود و ما یتعلق به، ج 7، حدیث 19809.
[9] . سنن بیهقی، ج 2، ص 105، باب الکشف عن الجبهة فی السجود.
[10] . همان.
[11] . همان، ج 1، ص 439، کتاب الصلاه.
[12] . کنز العمال، ج 8، ص 131.
[13] . ابن سعد، الطبقات، ج 3، ص 284.
[14] . طبقات ابن سعد، طبعه بیروت در احوال مسروق بن اجدع، ج6، ص79.
( اندیشه قم )
