به طور کلی در نماز و عبادات، چند نوع شرط مطرح شده است: (شرط صحّت)، (شرط قبولی) و (شرط کمال).
شرایط صحّت نماز، شرایطی می باشند که در صورت فقدان یکی از آنها نماز باطل بوده و اصل تکلیف نماز از انسان ساقط نگردیده و در صورت عدم جبران، در قیامت حسابرسی می شود.
صحیح بودن شکل نماز؛ به این است که به همان شکل و شیوه معیّن از سوی خدا و شریعت انجام گیرد؛ نه از روی سلیقه های شخصی.
رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: (لاَ قَوْلَ وَ لاَ عَمَلَ وَ لاَ نِیةَ إِلاَّ بِإِصَابَةِ السُّنَّةِ)1؛ (ارزشی برای گفته ها و عمل ها و نیت ها نیست، مگر آن که طبق دستور و سنّت انجام گیرد).
حضرت ابراهیم علیه السلام از خداوند درخواست می کند:
(أَرِنا مَناسِکَنا)2؛ (خدایا! نحوه صحیح عبادت را به ما نشان بده).
پس این که کجا باید شکسته بخوانیم و یا تمام، آهسته بخوانیم یا بلند، تعداد رکعات و امثال آن چگونه باشد و... مربوط به شکل ظاهری نماز است که باید به همان صورتی که دستور داده اند، انجام دهیم. در غیر این صورت باطل و بی ارزش است؛ مثل دندانه های یک کلید که اگر اندکی ریز یا درشت باشند، دیگر قفل را باز نمی کنند.
شرایط قبولی نماز
در نماز صحیح اگرچه شکل ظاهری آن صحیح و شرایط صحیح بودن را دارا می باشد و انسان تکلیفش را انجام داده و از عذاب خدا رهایی پیدا کرده است، ولی ممکن است رشد معنوی و تعالی را به دنبال نداشته باشد.
مقصود از شرایط قبولی نماز، شرایطی است که رعایت آنها، علاوه بر درستی عمل، موجب قرب به خدا و کسب پاداش الهی می شود. به طور مثال حضور قلب، رعایت خشوع و تواضع، دوری از حرام و آزار دیگران و... به قبولی نماز و رشد معنوی هر چه بیشتر نمازگزار کمک می کند.3
همان گونه که گفته شد نماز، غیر از شرایط صحّت، شرایط (قبول) و (کمال) هم دارد.
در آیات و روایات، شرایطی برای قبولی اعمال و عبادات بیان شده که به چند نمونه اشاره می شود:
پذیرش ولایت
در حدیث از امام باقر علیه السلام است: (کُلُّ مَنْ دَانَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِعِبَادَةٍ یجْهِدُ فِیهَا نَفْسَهُ وَ لاَ إِمَامَ لَهُ مِنَ اللَّهِ فَسَعْیهُ غَیرُ مَقْبُول)4؛ (هر کسی که به خدا ایمان دارد و عبادت های طاقت فرسا هم انجام می دهد ولی امام لایقی از طرف خدا ندارد، تلاشش بی فایده است).
در حدیث دیگر امام زین العابدین علیه السلام در پاسخ کسی که پرسید چه چیزی سبب قبولی نماز است؟ فرمودند: (وَلاَیتُنَا وَ الْبَرَاءَةُ مِنْ أَعْدَائِنَا)5؛ (ولایت ما اهل بیت، و برائت از دشمنان ما). بنابراین شرط قبولی نماز، ولایت است، ولی همراهش باید تقوا هم باشد.
امام باقر علیه السلام می فرماید: (وَ مَا تُنَالُ وَلاَیتُنَا إِلاَّ بِالْعَمَلِ وَ الْوَرَعِ)6؛ (در خط رهبری ما نیستند، مگر آنان که اهل عمل و تقوا باشند).
رعایت تقوا
رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز در روایتی فرموده اند: (لَوْ صَلَّیتُمْ حَتَّی تَکُونُوا کَالْأَوْتَارِ وَ صُمْتُمْ حَتَّی تَکُونُوا کَالْحَنَایا لَمْ یقْبَلِ اللَّهُ مِنْکُمْ إِلاَّ بِوَرَعٍ)7؛ (اگر آن قدر نماز بخوانید تا همچون زه کمان شوید، و آن قدر روزه بگیرید تا همچون کمان خم شوید، خدا از شما قبول نمی کند، مگر این که انسان با ورع باشید).
حضور قلب
امام باقر علیه السلام: (عَلَیکَ بِالاْءِقْبَالِ عَلَی صَلاَتِکَ فَإِنَّمَا یحْسَبُ لَکَ مِنْهَا مَا أَقْبَلْتَ عَلَیه)8؛ (در نماز توجّه به خدا داشته باش، زیرا از نماز آن مقدار قبول می شود که تو به آن توجّه داری).
رعایت حقّ خدا و حقّ مردم
رسیدگی به نیازمندان و ادای حقوق محرومان به درجه ای از اهمیت است که گاهی قبولی عبادت بستگی به آن دارد. پرداختن زکات، یا داشتن درآمد مشروع، از این نمونه هاست.
امام رضا علیه السلام می فرماید: (فَمَنْ صَلَّی وَ لَمْ یزَکِّ لَمْ تُقْبَلْ مِنْهُ صَلاَتُه)9؛ (هر کس نماز بخواند ولی زکات (و مالیات اسلامی) نپردازد، نمازش قبول نمی شود).
امام صادق علیه السلام فرموده اند: (قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِنَّمَا أَقْبَلُ الصَّلاَةَ لِمَنْ تَوَاضَعَ لِعَظَمَتِی وَ یکُفُّ نَفْسَهُ عَنِ الشَّهَوَاتِ مِنْ أَجْلِی وَ یقْطَعُ نَهَارَهُ بِذِکْرِی وَ لاَ یتَعَاظَمُ عَلَی خَلْقِی وَ یطْعِمُ الْجَائِعَ وَ یکْسُو الْعَارِی وَ یرْحَمُ الْمُصَابَ وَ یؤوِی الْغَرِیب)10؛ (خداوند متعال فرمود: نماز کسی را می پذیرم که در مقابل عظمت من خاضع باشد؛ از خواسته های نفسانی به خاطر من خود را دور کند؛ روزش را با یاد من به پایان برد؛ بر بندگانم بزرگی نفروشد؛ به گرسنه غذا دهد؛ برهنه را بپوشاند؛ به مصیبت دیده مهربانی کند؛ غریب را پناه دهد).
مال حلال
حضرت علی علیه السلام خطاب به کمیل فرمود: (یا کُمَیلُ انْظُرْ فِی مَا تُصَلِّی وَ عَلَی مَا تُصَلِّی إِنْ لَمْ یکُنْ مِنْ وَجْهِهِ وَ حِلِّهِ فَلاَ قَبُولَ)11؛ (ای کمیل! نگاه کن ببین که در چه چیز نماز می گزاری و بر روی چه چیز به نماز ایستادی. اگر آن چیزی را که برای نمازت استفاده می کنی، حلال و مباح نباشد، نمازت قبول نیست).
خوش رفتاری
آئین مقدس و متعالی اسلام، میان عبادت و سیاست و اخلاق و اجتماع، پیوندی منسجم ایجاد کرده است. در امور خانوادگی هم رعایت احترام و حقوق متقابل زن و شوهر را چنان مهم دانسته که بی توجّهی به آن گاهی باعث قبول نشدن نماز می گردد. و قطع پیوندهای زمینی، به قطع پیوند آسمانی می انجامد.
در این زمینه پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرموده است: (من کان له امرئه توذیه لم یقبل الله صلاتها و لاحسنهً من عملها... و علی الرّجل مثل ذلک)12؛ (هر کس زن بدرفتار و اذیت کننده ای داشته باشد، خداوند نماز و کارهای نیک آن زن را نمی پذیرد (مرد نیز همچنین است)).
امام صادق علیه السلام فرمود: (من نظر الی أبویه نظر ماقتٍ و هما ظالمان له لم یقبل الله له صلاهً)13؛ (نماز فرزندانی که با خشم به پدر و مادر خود نگاه می کنند قبول نمی شود. گر چه والدین، نسبت به آنان کوتاهی و ظلمی کرده باشند)14.
خداوند متعال درباره قبولی نماز، معیاری را در قرآن بیان فرموده است: (إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَر)15؛ (و نماز را برپا دار، که نماز (انسان را) از زشتی ها و گناه بازمی دارد).
با توجّه به این مطلب، نشانه قبولی نماز، این است که انسان از گناه دوری کند؛ زیرا نماز باعث می شود که انسان به یاد خداوند باشد و این، باعث خوفِ از نافرمانی می شود.
امام صادق علیه السلام با تأکید بر این شاخص در روایتی فرموده است: (فَمَنْ أَحَبَّ أَنْ یعْلَمَ مَا أَدْرَکَ مِنْ نَفْعِ َتِهِ فَلْینْظُرْ فَإِنْ کَانَتْ َتُهُ حَجَزَتْهُ عَنِ الْفَوَاحِشِ وَ الْمُنْکَرِ فَإِنَّمَا أَدْرَکَ مِنْ نَفْعِهَا بِقَدْرِ مَا احْتَجَز)16؛ (هر کس دوست دارد بداند نمازش قبول شده یا نه، ببیند که آیا نمازش او را از گناه و زشتی بازمی دارد یا نه؟ پس به هر اندازه که نمازش او را از گناه باز بدارد به همان مقدار نمازش قبول واقع شده است).
پی نوشت:
1. الکافی، ج 1، ص 70.
2. بقره 2، آیه 128.
3. محسن قرائتی، پرتویی از اسرار نماز، مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن، 1387ش، هجدهم، ص 50.
4. الکافی، ج 1، ص 183.
5. بحارالأنوار، ج 81، ص 244.
6. الکافی، ج2، ص74.
7. بحارالأنوار، ج81، ص 258.
8. الکافی، ج 3، ص299.
9. وسائل الشیعة، ج9، ص 25.
10. بحارالأنوار، ج 81، ص 242.
11. وسائل الشیعة، ج 5، ص 119.
12. وسائل الشیعة، ج 20، ص 163.
13. الکافی، ج 2، ص349.
14. محسن قرائتی، پرتویی از اسرار نماز، مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن، 1387ش، هجدهم، ص 53.
15. عنکبوت 29، آیه 45.
16. وسائل الشیعة، ج 5، ص 476، 2- باب تأکد استحباب الخشوع فی الصلاة.
منبع: www.porseman.org
