در خصوص علّت خواندن سوره حمد و عدم جایگزینی دیگر سوره های قرآن به چند دلیل عمده می توان اشاره نمود؛
جامعیت این سوره
سوره حمد آیات الهی از زبان بندگان خداوند است و ارتباط خالق و مخلوق را به اوج می رساند. امام رضا علیه السلام فرموده اند: (هیچ سوره ای از سوره های قرآن مثل سوره حمد مشتمل بر جوامع خیر و حکمت نیست و شرح آن چنین است:
(الْحَمْدُ لِلَّهِ) با این عبارت بنده آنچه حق تعالی بر او واجب کرده یعنی شکر توفیق یافتنش برای اعمال خیر را ادا می کند.
(رَبِّ الْعالَمِینَ) این عبارت تمجید حق تعالی و تحمید او بوده و نیز با آن بنده اقرار می کند که او فقط خداوند؛ خالق و مالک است نه دیگری.
(الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ) با این عبارت بنده عطوفت خالق را نسبت به خود طلب کرده و همچنین پروردگار و نعمت هایش بر جمیع مخلوقات را یادآور می شود.
(مالِکِ یوْمِ الدِّینِ) اقرار به بعث و زنده شدن مردگان و حساب و مجازات بندگان بوده و نیز با این کلام بنده ملک آخرت را برای حق تعالی اثبات نموده همان طوری که ملک دنیا را برایش ایجاب می نماید.
(إِیاکَ نَعْبُدُ) با این عبارت بنده رغبت و تقرّب خود به خدا را بیان کرده و نیز خبر می دهد از اخلاص عمل فقط برای خالق نه دیگری.
(إِیاکَ نَسْتَعِینُ) بنده با این عبارت از خدا تقاضا می کند که توفیق و عبادتش را زیاد کرده و نعمت ها و نصرتش را خالق نسبت به او ادامه دهد.
(اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ) بنده با این جمله از خدا تقاضای ارشاد کرده و نیز بدین وسیله به ریسمان هدایتش چنگ زده و همچنین از خدا می خواهد که معرفتش را به او و به عظمت و کبریائیش زیاد نماید.
(صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیهِمْ) این جمله تأکید بنده نسبت به هدایت و رغبتش در ارشاد شدن را رسانده و نیز با این عبارت بنده متذکّر نعمت های حق تعالی بر اولیائش شده و همچنین رغبت و میلش به مثل چنین نعمت هایی را می رساند.
(غَیرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیهِمْ) بنده با ادای این عبارت پناه به خدا برده و استعاذه می جوید از این که در زمره معاندین و کافرین و کسانی باشد که پروردگار و امر و نهی او را خفیف و کوچک می شمرند.
(وَ لاَ الضَّالِّینَ) با این کلمه بنده از خدا تقاضا می کند او را معصوم و محفوظ بدارد از این که در گروه آنان که از طریق مستقیم حق تعالی گمراه بوده و بدون عرفان چنین می پندارند که اعمال پسندیده و شایسته بجا می آورند باشد.
و بدین ترتیب در این سوره جوامع خیر و حکمت نسبت به امر آخرت و دنیا جمع بوده به طوری که با هیچ چیز دیگری برابری نکرده و قابل قیاس نیست.1 به دلیل همین ویژگی است که نماز بدون سوره حمد ناقص است.
از امام باقر علیه السلام درباره حکم کسی که در نمازش (فاتحة الکتاب) قرائت نکرده بود، سؤال شد؛ حضرت فرمود: (لاَ صَلاَةَ لَهُ إِلاَّ أَنْ یقْرَأَ بِهَا)؛ (نمازش، نماز شمرده نمی شود، مگر این که در آن (فاتحة الکتاب) را قرائت کند.
فواید سوره حمد
روایات متعدّدی در خصوص آثار و فواید این سوره بیان گردیده که در اینجا تنها به دو مورد آن اشاره می نماییم:
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به جابربن عبداللّه انصاری فرمود: (ای جابر! آیا برترین سوره ای که خدا در کتابش نازل فرموده به تو بیاموزم؟ جابر عرض کرد: آری، پدر و مادرم فدای تو باد! ای رسول خدا! آن را به من بیاموز. پس رسول اکرم صلی الله علیه و آله سوره (حمد) (امّ الکتاب) را به او تعلیم داد و فرمود: ای جابر! آیا آگاهت سازم از این سوره؟ عرض کرد: چرا، پدر و مادرم فدای تو باد! یا رسول اللّه! از آن مرا باخبر ساز. فرمود: آن شفای هر دردی است جز مرگ)2.
امام صادق علیه السلام فرمودند: (اسْمُ اللَّهِ الْأَعْظَمُ مُقَطَّعٌ فِی أُمِّ الْکِتَاب)3؛ (اسم اعظم خداوند، در فاتحة الکتاب مندرج است).
با توجّه به دلایل گفته شده معلوم می شود سوره حمد، به سبب ویژگی های منحصر به فردی که دارد، بر دیگر سوره ها مقدّم است و بر آنها برتری دارد. از این رو در نماز، سوره حمد را می خوانیم.
پی نوشت:
1. علل الشرائع، ترجمه ذهنی تهرانی، ج1، ص 825.
2. بحارالأنوار، ج89، ص 237.
3. وسائل الشیعة، ج 6، ص 38.
منبع: www.porseman.org
