در پاسخ به سؤال مذکور باید توجه داشته باشید که: برنامه‌ریزی موفق در دروس و سیر و سلوک معنوی مبتنی بر چند اصل است:
1. تعیین اهداف؛ پایه و اساس موفقیت در هر زمینه‌ای برنامه‌ریزی است و اصل اولیه در برنامه‌ریزی تعیین هدف می‌باشد. بنابراین سعی کنید هدف مشخصی برای خویش ترسیم نمایید، چه مسأله‌ای باعث شده که دروس حوزه را انتخاب نمودید؟ هدف شما از طلبه شدن و تحصیلات حوزوی چیست؟ وقتی توانستید هدف از طلبه شدن و انتخاب دروس حوزوی را برای خویش ترسیم نمایید، براساس آن می‌توانید هم در زمینة درسی و هم در زمینة سیر و سلوک، برنامه‌ریزی موفقی داشته باشید. از نوع پرسش و روحیة معنوی‌تان معلوم است که هدف شما از طلبه شدن آشنایی با اسلام، معارف دینی، خودسازی و تبلیغ دین است، بنابراین در برنامه‌ریزی تحصیلی و عبادی خویش معیارها و اصولی را مورد توجه قرار دهید که بتواند شما را به این هدف ارزشمند و عالی برساند. نکته‌ای که لازم است خدمت شما خواهر گرامی عرض شود این است که هیچگاه این هدف ارزشمند را که انگیزة اصلی برای طلبه شدن شما بوده، فراموش نکنید. یکی از آسیب‌های اصلی برخی طلاب که باعث افت تحصیلی و عدم موفقیت آنان در سیر و سلوک می‌شود، همین مسأله است، یعنی بعد از مدتی ماندن در حوزه هدف اصلی خویش را فراموش می‌کنند لذا نمی‌توانند در زمینة تحصیلی و سیر و سلوک، برنامه‌ریزی موفقی داشته باشند.
2. طبقه‌بندی و اولویت‌بندی اهداف؛ دومین اصل اساسی در برنامه‌ریزی این است که اهداف به صورت مشخص و کاربردی تعریف شده و به اهداف بلندمدت و کوتاه‌مدت طبقه‌بندی شود. چارترز[1] در این خصوص معتقد است که هدف‌ها باید به (ایده‌آل‌ها) و (فعالیت‌ها) تحلیل شوند، ایده‌آل‌ها در مدل چارترز همان اهداف بلند مدت و نهایی است امّا فعالیت‌ها، اهداف کوتاه‌مدت و راهکار‌هایی است که زمینة رسیدن به اهداف اصلی را فراهم می‌سازد. هدف اصلی و بلندمدتی که یک طلبه در نظر گرفته است، عبارت است از خودسازی، رسیدن به کمال و سعادت و هدایت دیگران امّا اهداف کوتاه مدت و عواملی که انسان را به این هدف ارزشمند می‌رساند عبارت است از فراگیری فقه و اصول، آشنایی با معارف اسلامی که خود زمینه‌ای است برای عمل کردن و عبادت و خودسازی. بنابراین سعی کنید در برنامه‌ریزی خویش هم به اهداف بلند مدت و اصلی و هم اهداف کوتاه‌مدت و وسیله‌ای، هر دو توجه داشته باشید. هیچگاه تحصیل و درس خواندن را هدف اصلی خویش قرار ندهید زیرا تحصیل مقدمه سیر و سلوک است،[2] و ارزش ذاتی ندارد.
3. تلاش و کوشش و توکل به خداوند در رسیدن به اهداف:
خواهر گرامی! توجه داشته باشید که بخش عمدة کار تحصیل و موفقیت در دروس حوزه، به تلاش خود افراد و میزان توکل آنها بستگی دارد. امور دیگر مثل استاد، هم بحث، برنامه درسی و... جنبة کمکی دارند. پس هم باید انگیزه داشته باشید و هم با تلاش و پشت‌کار و توکل به خداوند سعی کنید برنامه منظمی برای خویش هم در تحصیل و هم در سیر و سلوک در نظر بگیرید و به آن با قاطعیت عمل کنید.
عوامل موفقیت در برنامه‌ریزی تحصیلی:
در برنامه‌ریزی تحصیلی حتماً ملاک‌ها و راه‌کارهای زیر را در نظر داشته باشید.
1. در برنامه تحصیلی خویش علاوه بر فقه و اصول، موضوعات دیگری مانند تفسیر، فلسفه، کلام، جامعه‌شناسی، روان‌شناسی... را نیز به حسب علاقة خویش مورد توجه قرار داده و فرا گیرید.
2. در هر درسی به خصوص فقه و اصول (که دروس اصلی حوزه هستند) با انگیزه و آمادگی کامل شرکت نمایید.
3. پیش مطالعه داشته باشید. نقش پیش‌مطالعه در موفقیت و پیشرفت تحصیلی از آن جهت است که چارچوب اصلی بحث را در اختیار شما قرار می‌دهد و با آمادگی کامل می‌توانید آنچه را استاد می‌گوید فرا گرفته و به صورت منطقی طبقه‌بندی نمایید.
4. حضور در درس؛ در برنامه‌ریزی تحصیلی خویش ساعات درسی را فقط به درس اختصاص داده و هیچ برنامه دیگری را در آن ساعت در نظر نگیرید.
طلبه باید در حضور استاد با دقّت‌نظر فراوان مترصد باشد تا نکته‌های مهمی را که مطرح می‌شود به خوبی فرا گیرد. در حضور استاد هرگز حالت رکود به خود نگرفته و نگوید که من مطالب استاد را می‌نویسم و بعد می‌روم آن را می‌خوانم و روی آن فکر می‌کنم بلکه باید تلاش کند در همان کلاس درس، مطالب استاد را تجزیه و تحلیل نماید.
5. نکته دیگر که باید در برنامه‌ریزی تحصیلی مورد توجه قرار دهید و در موفقیت شما نقش اساسی دارد. مطالعه درس است. مطالعه در صورتی می‌تواند مفید باشد که با تمرکز حواس و همراه با خلاصه‌نویسی مطالب هر درس، یادداشت‌برداری و طرح سؤال و تفکر دربارة مطالب کتاب انجام شود.[3]
6. مباحثه؛ مباحثه در موفقیت تحصیلی نقش کلیدی دارد چرا که به تفکر عمق می‌بخشد. در مطالعه شخص به برخی امور توجه نمی‌کند ولی به هنگامی که می‌خواهد مباحثه کند، به خصوص با اشکال‌هایی که هم بحث می‌کند، به مطالب تازه‌ای پی می‌برد.
عوامل موفقیت در سیر و سلوک:
1. اخلاص؛ انسان وقتی می‌تواند وظایف خود را به درستی انجام دهد و در سیر و سلوک موفق شود که اخلاص داشته باشد. اگر کمبودها و نارسایی‌هایی وجود دارد، به دلیل جهل و هوای نفس است، پس باید از هوای نفس به دور باشیم. شرط اخلاص این است که کار و تحصیل و عبادت ما برای خدا باشد و این انجام نمی‌شود مگر آن‌که دلبستگی به دنیا کم شود.
2. ارتباط با خدا و توسل؛ همیشه به یاد خدا باشید،[4] چون یاد خدا موجب آرامش[5] و وسیله اجتناب از گناه و عامل موفقیت در تحصیل و عبادت است.
3. اهتمام به عبادات واجب به خصوص نماز؛ همه به خصوص روحانیون که مشغول تحصیل علوم دینی هستند باید عبادات واجب را انجام دهند و یکی از عمده‌ترین عبادات واجب، نماز است، طوری برنامه‌ریزی کنید که نماز را در اول وقت و با رعایت شرایط آن به جا آورید. (مرحوم علامه طباطبایی و آیت‌الله بهجت از استاد اخلاق خود مرحوم حاج میرزا علی آقا قاضی نقل می‌کردند که: اگر کسی ملتزم شود که نماز خود را اوّل وقت بخواند من ضمانت می‌کنم که به مقامات بسیار عالی برسد و اگر نرسید به من لعن کند.[6]
4. مطالعة کتابهای اخلاقی وعمل به مطالب آنها: یکی از کتابهای اخلاقی همچون معراج السعادة را روزانه به مدت پنج دقیقه مطالعه کرده و سعی کنید به مضامین آن عمل نمائید. این دستورالعملی است که حضرت آیت‌الله بهجت به کسانی که خواستار سیر و سلوک بوده‌اند معرفی کرده‌اند.
امیدوارم با رعایت نکات یاد شده بتوانید برنامه‌ریزی موفق در دروس سیر و سلوک معنوی داشته باشید. انشاءالله.
برای مطالعه بیشتر به کتابهای زیر مراجعه شود:
1. محمود بهشتی، سیر و سلوک، انتشارات مانی، 1376.
2. محمدتقی مصباح یزدی، به سوی خودسازی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1380.
3. جی گالن سالور و همکاران، برنامه‌ریزی درسی، ترجمه: غلامرضا خوی‌نژاد، آستان قدس رضوی، 1378.
------------------------------------
[1] . چارتز (Charters) یکی از نظریه‌پردازان برنامه‌ریزی درسی است و مدلی را در این خصوص ارایه داده است برای آشنایی با دیدگاه وی مراجعه شود به: حسن ملکی، برنامه‌ریزی درسی، انتشارات مدرسه، 1379، ص 8483.
[2] . محمدتقی مصباح یزدی، به سوی خودسازی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1380، ص 296294.
[3] . برای مطالعه بیشتر مراجعه شود به: اوتیس دفرو، چگونه مطالعه کنیم تا دانشجویی موفقی شویم. ترجمه عبدالحسین آل‌رسول، کتاب زمان، 1363؛ و نیز: جواد محدثی، روش‌ها، نشر معروف، 1377، ص 2911.
[4] . علی شیروانی، برنامه سلوک در نامه‌های سالکان، انتشارات دارالفکر، 1376، ص 47.
[5] . سورة رعد، آیة 28.
[6] . به نقل از: آیت‌الله مصباح یزدی، مباحثی دربارة حوزه، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1376، ص 220.
( اندیشه قم )
