در مباحث فکری بطور عام، می‌توان از نگاشته‌ها و مکتوبات نویسندگانی سودجست که درصد قابل قبولی از ویژگی‌های ذیل را داشته باشند. ناگفته نماند که برخی از مباحث نظری، علاوه بر ویژگی‌های شمارش شده ذیل، باید دارای خصایص دیگری نیز باشند که می‌توان از آن به (خصوصیت‌های خاص) نام برد اما به دلیل آنکه پرسش به صورت مطلق در باب مسائل فکری است، ما نیز تنها به (خصوصیت‌های عام) اشاره می‌کنیم.
1- حقیقت‌جویی.
نویسنده‌ای که در پی یافتن حقیقت است، در حد امکان از تأویل آراء و تفسیر به رأی دیدگاه‌ها مصون بوده، می‌کوشد تا پیش‌فرض‌های ذهنی و سلایق شخصی و تعصبات عقیدتی را در فهم مطالب و تحلیل آنها دخیل نگرداند. نویسنده حقیقت‌جو، می‌کوشد صداقت و امانت را در نقل اندیشه‌ها رعایت کند و سخن خود را چه در ابطال نظرهای دیگران و چه در اثبات دیدگاههای خود، به دلایل موجه و معقول، مستند سازد.
2- عقل‌مداری.
نویسنده‌ای قابل اعتماد است که برای یافتن و تبیین حقیقت، تابع محض دلیل و برهان باشد و حتی بالاتر، از خوانندگان خود انتظار داشته باشد که با برهان و دلیل سخنان و آراء او را بپذیرند و مقلّد محض گفته‌های او نباشد همچون شیخ شهاب الدین سهروردی از فیلسوفان و عرفاء بزرگ اسلامی که در مجموعه نگاشته‌های خود می‌گوید: (از من و غیر من تقلید مکنید، معیار پذیرش کلام، برهان و دلیل است).(1)
البته کاملًا واضح است که این عقل‌مداری رهیده از تقلید، در حوزه خود باید به کارگرفته شود یعنی، در عرصه مباحث نظری و مثلًا در مباحث دینی در ساحت اصول دین اما در حوزه مسائل تقلیدی- که اصل آن یعنی (تقلید) نیز با دلیل عقلی مبرهن و مستدل گشته است- این مطلب معنا ندارد چنان که مقصود شیخ اشراق نیز عدم جواز تقلید در مسائل نظری و اصول آن می‌باشد.
3- متخصص.
به دلیل پدید آمدن رشته‌های گوناگون در عرصه علم و گسترش کمی و کیفی این رشته‌ها، دیگر نمی‌توان به نوشتار نویسندگانی اعتماد کرد که تنها با یک سلسله اطلاعات عمومی از برخی مباحث، مقاله یا کتاب می‌نویسند. با توجه به گستره علوم و شاخه شاخه شدن آن در هر ساحتی باید به کتابی مراجعه کرد که نویسنده آن در آن حوزه خاص از اطلاعات لازم و کافی برخوردار باشد.
4- آزاداندیشی.
نویسنده‌ای قابل اعتماد است که در برخورد با دانش اندیشمندان، علاوه بر استفاده از فکر اندیشه آنان، مقلد محض نباشد بلکه با کمال احترام به زحمات آنها، وجود خطا و اشتباه را در دیدگاه ایشان محتمل دانسته و آنها را مصون از خطا نداند. چنین نویسنده‌ای، با فکر رهیده از هر گونه تعصب و تقلید و تنها با آزاداندیشی در تحلیل و بررسی آراء، منصفانه نظرگاه‌های خطا و غیرمدلل را به نقد کشیده و شجاعانه نظریه خود را مبرهن و مبین می‌کند.
ناگفته نماند، از آن‌جا که انسان موجودی اجتماعی است، به صورت طبیعی ملزم است که اراده خود را در اراده دیگران دخالت دهد و به بیان دیگر، اراده خود را در عرصه اجتماع با اراده دیگران شریک سازد. از این رو، باید در برابر قانونی که حدود برای اراده‌ها و آزادی‌های مردم معین کرده و آنها را تعدیل نموده، خضوع کند. بنابراین، نویسنده آزاداندیش به دلیل حضور فعال و زنده در فکر اجتماع، باید آزادی خود را در برابر قانون محدود سازد و به بیان بهتر، اندیشه‌های خود را در چارچوب قانون برای دیگران مطرح سازد.
5- آزادمنشی.
در عرصه نوشتن تنها آزاداندیشی کافی نیست بلکه آزاد منشی نیز لازم است. نویسنده آزادمنش کسی است که در برخورد با اندیشه‌های دیگران در نقد و ردّ نظریات خود، دچار جمود نشده و می‌کوشد تا با رعایت اخلاق علمی و تحمل اندیشه‌های دیگران، به دقت به سخنان طرف دیگر توجه نماید و در صورت موجه، منطقی و معقول بودن، آن را بپذیرد و در هنگام برخورد با دلایل ضعیف و سخنان غیرمستند، در نقد آراء خود بکوشد تا با نیک‌خویی و خوش‌گویی، اشتباهات منتقدان را خاطر نشان ساخته، افق‌های معقول دیدگاههای خود را روشن و مبین سازد.
پی‌نوشت
(1) یحیی سهروردی، شهاب الدین، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج اول، ص 121.
