انسان، اصالتاً موجودی است اجتماعی و نخستین بستر فعلیّت یافتن این ویژگی برترین مخلوق الهی، به طور قطع کانون مقدس خانواده است.
خانواده، اولین، مهم ترین و پربرکت ترین نهاد اجتماعی در تاریخ فرهنگ و تمدن انسانی است. خانواده، کانونی است که باید برای حفظ حرمت و کرامت انسان و تأمین سلامت جسمانی و روانی و رشد معنوی او استحکام یابد. قوام خانواده به منظور تداوم انسجام جامعه و تأمین محیطی سالم برای زیستن انسان ها ضرورتی انکار ناپذیر است.
خانواده با پیمان ازدواج و پیوند همسری زن و مردی هوشمند و آگاه و برخوردار از بلوغ فکری و قابلیت های اجتماعی پایه گذاری می شود و این زوج ستون اصلی حیاتی ترین نهاد اجتماعی، یعنی (خانواده)را تشکیل می دهند.
درنظام الهی و فرهنگ قرآنی، هدف اصلی ازدواج و تشکیل
خانواده رسیدن به آرامش روان و آسایش خاطر، پیمودن طریق رشد و شکوفایی، نیل به کمالات انسانی و تقرّب به ذات حق تعالی است. تردیدی نیست که از تنهایی به درآمدن، همسر و همراه شدن، خانواده مستقل تشکیل دادن، ارضای کشش های نفسانی و غرایز طبیعی، بهره گیری از دوران با نشاط جوانی، کسب استقلال، حفظ عفت و مصونیت از گناه، آرامش و تعادل اعصاب و تولید و تکثیر نسل از نتایج قهری ازدواج و بالطبع از مهمترین عوامل مؤثر در آرامش روان، آسایش فکر و جان و احساس رضامندی درونی است.
خالق حکیم و جان آفرین در قرآن کریم می فرماید:
(از نشانه های او اینکه همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید.و درمیانتان مودّت و رحمت قرار داد...) (1)
پس اولین و برترین معیار و نشانه ی برتری و سعادتمندی همسران، احساسی است که از آرامش روان و شکوفایی وجود دارند.خانه ای که آرامشگاه است، مناسب ترین سکوی اعتلای وجود است و همسری که آرامش بخش است، مطلوب ترین همدل و همراه می باشد.آرامش خاطر و آسایش روان همسران زمانی به شایستگی فراهم می گردد که ارتباط متقابل ایشان بر پایه ی محبت، عطوفت، مهربانی و گذشت استوار باشد.
بنابراین سلامت و سعادت جامعه به سلامت و پویایی نظام خانواده وابسته است و سلامت و تعادل و تعالی نظام خانواده نیز به
کیفیّت روابط بین زن و شوهر، والدین و فرزندان بستگی دارد.
در کانون خانواده، هر یک از اعضای خانواده نسبت به یکدیگر وظایفی به عهده دارند که از حقوق آنان سرچشمه می گیرد.این وظایف باید به شکل متقابل مورد توجه قرار گیرد تا در سایه ی ایفای نقش هر یک از آن، این کانون بنیادین تقویت و تعالی یابد.هر قدر روابط فی مابین همسران بهتر، سالمتر و پرجاذبه تر باشد، زندگی شیرین تر و باصفاتر می گردد و فرزندان پرنشاط و موفقی تربیت خواهند نمود.
اهمیّت روابط در خانواده
باید توجه داشت که همه ی انسان ها نیازمند رابطه و برقراری ارتباط با دیگران هستند.چرا که گفته شد، انسان اصالتاً موجودی است اجتماعی و حیات و زندگی پویا و مولّد آدمی در گرو روابط بین فردی و ارتباطات مؤثر اجتماعی و تعامل بین فردی، انسان نمی تواند به رشد مطلوب و شکوفایی شخصیّت خود برسد.
بخش قابل توجهی از تبلور استعدادها و شکفته شدن توانمندی ها، و معنا یافتن قابلیت ها و مسؤولیّت پذیری ها و تحوّل شخصیّت متعادل و متعالی انسان، در نتیجه حیات اجتماعی، به برداشت های مشاهده ای، پیوندهای خانوادگی، اکتساب های آموزشگاهی و تجارب زندگی جمعی فراهم می گردد، به طوری که هر گونه محرومیّت از روابط مطلوب و منطقی با دیگران و دور ماندن از
زندگی پویای اجتماعی، زمینه اضطراب و افسردگی و عقب ماندگی فرهنگی را هموار می نماید.
اما اولین جوانه های ارتباط بین انسان ها در حریم خانواده پدیدار می گردد. روابط درون خانوادگی از اهمیّت و حساسیت فوق العاده ای برخوردار است و چگونگی این روابط نقش بسزایی در شکل گیری نگرش ها و بازخوردهای اجتماعی، آمادگی و توسعه مهارت های اجتماعی اعضای خانواده خواهد داشت.
به طور کلی چگونگی روابط درون خانوادگی بیشترین تأثیر را در توان و نحوه برقراری و استمرار رابطه با دیگران در بین اعضای خانواده خواهد داشت.
پایه و اساس روابط درون خانوادگی بر محور رابطه زن و شوهر (پدر و مادر)استوار است. رابطه خوشایند و آرام بخش زن ها و شوهرها نه تنها مناسب ترین بستر رشد و شکوفایی و تعالی شخصیت آن را فراهم می نماید، بلکه چنین رابطه ای بین پدرها و مادرها، نیاز همیشه ی فرزندان را به رابطه ی گرم و خوشایند و دوست داشتنی با والدین خود تأمین می نماید.
عوامل مهم و مؤثر در برقراری ارتباط و استمرار رابطه ها
برخی از عوامل مؤثر در برقراری ارتباط و حفظ و استمرار یک رابطه ی مطلوب و خوشایند با دیگران، به خصوص اعضای خانواده از این قرارند:
1-توجه به ویژگی شخصیتی و نیازهای روانی و اجتماعی معاشران و مخاطبان:
اولین گام در روان شناسی ارتباط، توجه به ویژگی ها و نیازهای عاطفی و روانی همه معاشران و مخاطبان به ویژه اعضای خانواده، نزدیکان و خویشان، بزرگترها و کوچکترها، کودکان و نوجوانان است. در برقراری و حفظ یک ارتباط قوی، پایدار و سازنده و پویا با شناخت ویژگی های زیستی، ذهنی، عاطفی و اجتماعی، تمایلات، علایق و انگیزه ها، بازخوردها و نگرشها، نیازهای روانی معاشران و نزدیکان و نظام ارزشی حاکم به اندیشه و افکار ایشان، اساسی ترین عامل در جهت رسیدن به اهداف برقراری ارتباط است.
باید توجه داشت که از جمله ویژگی های حاکم بر نفسانیات انسان ها چنین است که:
همه ی انسان ها فطرتاً محبّت پذیر و قهرستیزند.
همه ی انسان ها تشویق پذیر و تنبیه گریزند.
همه ی انسان ها تأیید طلب و انتقاد گریزند.
همه ی انسان ها تکریم پذیر و تحقیر گریزند.
همه ی انسان ها دوستدار محبّت و تعلّق خاطرند.
همه ی انسان ها آرامش خواه و امنیت طلبند.
همه ی انسان ها دوست دارند در محیطی سرشار از صمیمیّت و صفا زندگی کنند.
همه ی انسان ها دوستدار موفقیّت و گریزان از شکست و ناکامی هستند.
همه ی انسان ها دوست دارند با رفتار و گفتار خود ابراز وجود کنند.
همه ی انسان ها دوست دارند به هویّت فردی و ویژگی شخصیّتی آنها توجه شود.
همه ی انسان ها دوست دارند با آن ها صمیمانه، متواضعانه، شفیقانه و حکیمانه صحبت شود.
همه ی انسان ها از رفتار مغرضانه و متکبّرانه، غریبانه و حاکمانه و تنبیه گرانه و تهدیدگرانه ناخرسند و گریزانند.
همه دوست دارند نقطه آغازین ارتباط با ایشان به دور از زبان تهدید و انتقاد و با اذعان به ویژگی های مثبت و توانمندی های ارزشمند آن ها باشد.
به عبارت دیگر در برقراری ارتباط با دیگران شایسته و بایسته آن است که با انگیزه و اراده و نیّت و هدفی متعالی، بیانی گیرا و لیّن و پرجاذبه و با بهره گیری از واژه های مثبت و خوشایند و تأییدگر نقاط قوّت شخصیّت طرف مقابل، به میدان ارتباطات مؤثر انسانی وارد شویم.هرگز در مقام ارشاد و هدایت و تربیت و اصلاح رفتار معاشران به ویژه کودکان و نوجوانان، در ارتباط اولیه با قیافه ای عبوس و گرفته
و حالتی عصبانی و پرخاشگر با ایشان مواجه نشویم و شخصیت آنان را تحقیر ننمائیم.
بدون تردید در بین معاشران ما کودکان و نوجوانان بیشتر از دیگران به رابطه صمیمانه و رفیقانه با الگوهای محبوب بزرگسال نیاز دارند.آنان با همه وجود خریدار چهره ی متبسم و مصمم ما و گل واژه های محبت هستند.
بنابراین باید توجه داشت که همه انسانها،سالم و خطاکار، آرام و پرخاشگر، با ادب و بی ادب به زبان تأیید و محبت و تکریم دیگران نیاز دارند. و زبان تأیید و تشویق و تکریم و رفتار محبت آمیز می تواند مؤثرترین داروی درمان برای بسیاری از رفتارهای نابهنجار و کج روی های فردی و انحرافات اجتماعی باشد. لذا همیشه باید به نیازهای عاطفی و روانی معاشران و مخاطبان خود توجه داشته باشیم.
2-توجه به موضوع و یا محتوای پیام مورد نظر در فرایند ارتباط:
فرایند ارتباط انسان با دیگران به طور مستقیم یا غیر مستقیم به صورت کلامی و غیر کلامی، آگاهانه و ناخودآگاه متضمن انتقال یک پیام است. این پیام می تواند در زمینه های گوناگون از جمله در قلمرو رشد عواطف و احساسات، در حوزه شناختی و ذهنی، در عرضه تفهیم ارزش ها و معیارهای اخلاقی و اجتماعی مطرح باشد.
در هر حال می بایست توجه داشت که محتوای پیام متناسب با
سن، هوش، رشد عقلانی، رغبت ها و تمایلات، علاقه ها و انگیزه ها و نیازهای ذهنی و روانی مخاطبان و معاشران و اعضای خانواده به ویژه کودکان و نوجوانان، باشد و مورد توجه ایشان قرار گیرد.
3-توجه به شرایط و موقعیت زمان و مکان برقراری ارتباط:
انتخاب شرایط و موقعیت مناسب برای برقراری ارتباط آرام، سالم و سازنده بسیار مهم است.برقراری یک ارتباط مؤثر و پویا با دیگران مستلزم آن است که ایشان از آرامش خاطر و آسودگی خیال برخوردار باشند و به دور از فشارهای ذهنی و خستگی جسمی، با میل و رغبت، آگاهانه و آزادانه آمادگی روانی را برای برقراری یک ارتباط سالم و گفت و شنودی صمیمانه داشته باشند.
بنابراین، انتخاب زمان، مکان و موقعیت مناسب در برقراری ارتباط و انتقال پیام مورد نظر بسیار حائز اهمیت است.به عبارت دیگر مخاطب و یا هر طرف ارتباط ما همواره باید با آرامش خاطر با ما در تعامل باشد. در شرایطی که هیجان، اضطراب، نگرانی و ترس و یا احساس ناامنی بر وجود مخاطب ما حاکم است و یا در موقعیتی که گرسنگی و تشنگی، بی خوابی و خستگی جسمانی و بی حوصلگی و پریشانی فکری بر او غالب است، ما نمی توانیم از یک ارتباط مؤثر و سودمند با وی برخوردار باشیم.
تعطیلات آخر هفته، ایام نوروز، تعطیلات تابستانی، مسافرتها، گردش های درون شهری، دید و بازدیدهای دوستانه، اعیاد و مراسم ویژه ماه مبارک رمضان، دهه ی محرم و...از مناسبترین موقعیت ها برای
برقراری ارتباط سالم، دوستانه و انتقال پیام است. بدون شک هر قدر ارتباط متقابل در فضاهای دوستانه، معنوی و خوشایند برقرار شود، مؤثرتر خواهد بود.
4-توجه به روش برقراری ارتباط و انتقال پیام:
اتخاذ روش مناسب و مؤثر در برقراری ارتباط و حفظ رابطه های زیبا و خوشایند با دیگران از اصلی ترین عوامل برقراری و استمرار یک ارتباط پویا و سازنده است.
توج به نقاط قوت، نیازهای عاطفی و انگیزه های روانی مخاطبان و برخوردهای صمیمانه و حکیمانه با ایشان و تأیید و تکریم ابعاد مثبت شخصیت آنان، مؤثرترین روش برای آغاز برقراری یک ارتباط سازنده و پویا است.
گاه نگارش یادداشت و نامه های نیکو که شخصیت مخاطب با زیباترین کلمات و واژه ها مورد تکریم واقع شده باشد، اهدای هدیه ای مناسب، تهیه و تقدیم کتابی با مضمونی مفید و جذّاب، تأیید و تکریم ویژگی ها و تلاش های ارزشمند فرد در حضور جمع های مطلوب و مناسب می تواند از مهمترین روش های ارتباط محبت آمیز و انتقال پیام باشد.
5-توجه به ویژگی های الگوهای بزرگسال و مروجان ارزش های اخلاقی:
باید توجه داشته باشیم که نقش الگوهای بزرگسال برای کودکان،
نوجوانان، جوانان و...از بالاترین اهمیت برخوردار است. هر که می خواهد در اجتماع مصلح باشد، خود باید صالح باشد و به صلاحیت های اخلاقی و زینت های رفتاری آراسته باشد.
استاد ما می فرمود:
(نمی شود غلط زندگی کرد درست تربیت نمود.)
الگوهای رفتاری دیگران، انسان های والایی هستند که شخصیت ایشان آمیزه ای از صداقت، خلوص، صفا، محبت، عطوفت، ایثار، گذشت، فداکاری، منطق و استواری و اعتماد به نفس باشد.
زمانی که انسان ها در جریان زندگی، نشست و برخاست ها و گفت وشنودها با افرادی که به عنوان الگو و مروج خوبی و نیکی ها هستند مواجه می شوند، ویژگی های ایشان را در شرایط سهل و دشوار می آزمایند و اخلاص، درستی، محبت، عدالت، صلابت و...شخصیت آنان را باور می کنند، و اگر حقیقتاً اهل عمل و صادق باشند، از سویدای دل مرید آنها می شوند و با همه ی وجود با ایشان همانند سازی کرده، سعی می کنند به گونه ای بیندیشند که آنها دوست دارند و به صورتی رفتار کنند که خوشایند آنان باشد.
پی نوشت :
1-سوره روم، آیه 21.
منبع: کتاب راهنمای خانواده
