چگونه باید صدقه داد (خارج از زکات و خمس)؟ به چه کسی باید صدقه داد؟ با چه چیزی؟ حداقل این صدقه چه میزان است؟

مقدمه
در شرع مقدس اسلام در مورد ارزش و اهمیت صدقه سفارشات زیادی شده است. آیات قرآن و روایات کیفیت و اهمیت صدقه را بیان کرده است.
در اسلام دو نوع صدقه مطرح است؛ یکی صدقۀ واجب که همان زکات است و درآیات قرآن و روایات مقدار مصرف آن و مستحقین آن بیان شده است.[1] در این جا به جهت اختصار فقط به مورد سوال که صدقۀ مستحبی است می پردازیم.
الف.اهمیت صدقه
اخبار و روایات وارده در فضیلت صدقه بسیار است و فواید زیادی برای آن بیان شده است؛ مانند این که صدقه سبب زیادی رزق و روزی، شفای بیماری ها، دوری آتش جهنم، دفع هفتاد بلا و مصیبت در دنیا، طولا نی شدن عمر و ... می شود.[2]
ب. کیفیت و چگونگی صدقه دادن
خدای متعال صدقه دادن را مدح کرده، ولی دو روش صدقه دادن را نمی‌پسندد، یکی صدقه ریایی که از همان اول باطل انجام می‌شود، و دیگری صدقه ای که بعد از انجام آن، به وسیله منت و اذیت ثواب و ارزش آن از بین می رود. بطلان این دو قسم صدقه از این رو است که برای رضای خدا انجام نشده، و یا اگر هم برای رضای خدا بوده، شخص نتوانسته نیت خود را خالص نگه دارد، و با منت و اذیت آن را باطل کرده است.[3]
نکتۀ دیگر در کیفیت صدقه دادن، مخفی بودن آن است.
خداوند در قرآن دو قسم صدقه دادن را مطرح می کند ، یکی صدقه آشکار و دیگری پنهان، و هر دو را ستوده است؛ برای این که هر کدام از آن دو آثار و نتایجی دارند، اما صدقۀ آشکارا که خود تشویق و دعوت عملی مردم به کار نیک، و نیز مایۀ دلگرمی فقرا و مساکین است؛ چرا که می‌بینند در جامعه مردمی مهرورز هستند که به حال آنان ترحم می‌کنند، و اموالی را در جامعه برای آنان و رفع حوایجشان قرار می‌دهند، تا برای روز قیامتشان که روز گرفتاری است ذخیره‌ای باشد. این کار باعث می‌شود که روحیۀ یاس و ناامیدی از فقرا زدوده شود، و در کار خود دارای نشاط گردند، و احساس کنند اگر سرمایه‌دار کسب و تجارتی می‌کند، تنها برای منافع شخصی نیست، و این خود آثار نیک بسیاری دارد.
اما آثار صدقه پنهانی این است که انسان از ریا دورتر است، آبروی فقیر محفوظ می‌ماند، و فقیر احساس ذلت و خفت نمی‌کند؛ پس می‌توان گفت: صدقه علنی نتیجه‌های بیشتری دارد، و صدقه پنهانی خالص‌تر و پاک‌تر انجام می‌شود. از آن جا که بنای دین بر اخلاص است، بنابراین عمل هر قدر خالص تر باشد فضیلت بیشتری دارد، و به همین جهت خدای سبحان صدقه مخفی را بر صدقه علنی ترجیح داده و می‌فرماید: "اگر مخفیانه صدقه دهید برایتان بهتر است".[4]
از امام صادق (ع) روایت شده که فرمودند: "هر چیزی را که خدا بر تو واجب ساخته، علنی آوردنش بهتر از آن است که مخفی و پنهانی بیاوری، و آنچه را که مستحبّ کرده، انجام پنهانیش بهتر از انجام علنی آن است".[5]
البته در صدقه دادن شخص باید اعتدال را رعایت کند؛ یعنی نه به گونه ای باشد که در صدقه دادن بخیل باشد و نه آن گونه صدقه دهد که برای خود مشکل ایجاد کند.[6]
ج. متعلق صدقه
در مورد این که از چه چیزهایی باید صدقه داد، آیات قرآن و روایات فرموده اند: از طیبات صدقه بدهید؛ یعنی اموال پاک و حلالی که شخص از راه حلال آنها را به دست می آورد، علاوه سعی شود از اموال پست و ناقابل در صدقه استفاده نشود؛ زیرا صدقه دادن برای به دست آوردن رضایت خدا انجام می‌گیرد که یک طرف آن بینوایان و فقیران، و طرف دیگرش خدا است و اگر مؤمنان این مسائل را رعایت ننمایند، هم توهین به خداوند است و هم تحقیری نسبت به نیازمندان و بینوایان‌.[7]
د. به چه کسی صدقه بدهیم؟
"عمرو بن جموح" پیر مرد بزرگ و ثروت مندی بود. به پیامبر (ص) عرض کرد: از چه چیز صدقه بدهم و به چه کسانی؟ آیه نازل شد که ای پیغمبر بگو: "هر خیر و نیکی (و هر گونه سرمایه سودمند مادی و معنوی) که انفاق می‌کنید، برای پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان، اگر فقیر باشند و مستمندان و واماندگان در راه باید باشد".[8]
مسلما ذکر این موارد به عنوان بیان مصداق های روشن است، و گر نه منحصر به آنها نبوده، بلکه در حقیقت هم اشیایی که از آن می توان انفاق کرد و هم کسانی که به آنها می شود انفاق کرد، دایرۀ وسیعی دارد.
بنابراین، در عین گسترده بودن مورد انفاق، اولویت ها نیز بیان شده است. مسلما پدر و مادر و سپس نزدیکان نیازمند در این مسئله اولویت دارند و بعد از آنها یتیمان و سپس نیازمندان و حتی کسانی را که ذاتا فقیر نیستند،- ولی بر اثر حادثه‌ای؛ مثل تمام شدن مخارج در سفر نیازمند شده‌اند - شامل می‌شود.[9] بنابراین، مقدار حداقل صدقه به توان شخص بستگی دارد، حتی در برخی روایات یک جرعه آب هم به عنوان صدقه بیان شده است.[10]
نتیجه:
طبق آیات و روایات صدقه دادن یک امر بسیار با ارزشی است، ولی شخص صدقه دهنده باید این کار را برای رضای خدا انجام دهد و مواظب باشد که با منت گذاشتن و اذیت فقیر ارزش آن را از بین نبرد. مقدار آن هم هر مقداری که در توان شخص باشد کافی است. در پرداخت آنهم باید نزدیکان خود را در اولویت قرار دهد.
پی نوشتها:
[1] التوبه،60.
[2] شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، ج 6، ص 257، موسسة آل البیت، قم، 1409ق.
[3] طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان، ترجمه، موسوی همدانی، ج 2، ص 601، جامعه مدرسین، قم، 1374.
[4] همان، ج 2، ص 610.
[5] کلینی، فروع کافی، ج 1، ص 7، دارالکتب الاسلامیة، تهران، 1365.
[6] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 2، ص 130، دارالکتب الاسلامیة، تهران، 1374.
[7] داور پناه، ابوالفضل، انوار العرفان فی تفسیر القرآن، ج 4، ص 500،انتشارات صدر، تهران، 1375.
[8] بقره، 215.
[9] تفسیر نمونه، ج 2، ص 104.
[10] طیب، سید عبد الحسین، تفسیر اطیب البیان، ج 1، ص 230،انتشارات اسلام، تهران، 1378.
http://farsi.islamquest.net