قطع رحم
قطع رحم، بریدن از بستگان و آزردن فامیل و یاری ننمودن آنان در مال و کارها و گرفتاری هاست، که شرعاً حرام و موجب عذاب و بلاست؛ در روایات زیاد آمده و به تجربه نیز ثابت شده است که قطع رحم عمر را کوتاه می کند؛ و برعکس، صله ی رحم سبب زیادی عمر می گردد. خداوند تبارک و تعالی می فرماید:
(وَ الَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ أُولئِکَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُوءُ الدّارِ)؛[1] و کسانی که پیمان خدا را بعد از استواری بشکنند و آنچه خدا به پیوستن آن فرمان داده، قطع کنند و در روی زمین فساد کنند، برای آنان لعنت و سرای بدی در آخرت خواهد بود.
رسول خدا(صلی الله علیه وآله) می فرماید:
و ابغض الاعمال الشرک بالله ثم قطیعة الرحم ثم الامر بالمنکر و النهی عن المعروف[2]؛ دشمن ترین کارها در نزد خدا، شرک به خدا و بعد از آن قطع رحم، و سپس امر به منکر و نهی از معروف است.
امام باقر(علیه السلام) نیز می فرماید:
فی کتاب علیّ صلوات الله علیه: ثلاثة خصال لا یموت صاحبهن ابداً حتی یری وبالهن، البغی و قطیعة الرحم و الیمین الکاذبه یبارزالله بها[3]؛ در کتاب علی(علیه السلام) آمده است که سه خصلت است که صاحب آنها نمی میرد تا کیفر آنها را ببیند؛ یکی ستم نمودن، دوّم قطع رحم، سوّم قسم دروغ که به سبب آن با خدا می جنگد.
بدبختانه در زمان ما قطع رحم زیاد شده است؛ بسیاری از فامیل ها، حتی دو برادر و خواهر در اثر موضوعات ساده و جزئی، که اکثراً از مال و مادیّات و توقعات بی جا سرچشمه می گیرد، با هم بد می شوند و از همدیگر غیبت و بدگویی و قهر می کنند؛ گاهی هم به شکایت و دادگاه می کشد و آن چنان از هم بریده می شوند که حتی وصیت می کند اگر مُردم راضی نیستم در تشییع من شرکت کند. در جایی، در اطاق پذیرایی نوشته بودند.
شیشه نزدیک تر از سنگ ندارد خویشی *** هر شکستی که به هر کس برسد از خویش است
دیگری به عربی گفته است.
اقارب کالعقارب فی اذاها *** فلا تفخر بعمّ او بخال
فکم عمّ یکون الغمّ منه *** و کم خال من الخیرات خالی
مگو قوم و مگو خویش و مگو یار *** بگو کژدم بگو عقرب بگو مار
ناگفته نماند که برادر بزرگ تر نسبت به برادر کوچک تر حقّ زیادی دارد و باید با احترام با او برخورد نماید. در روایتی از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)نقل شده است که حق او مثل حق پدر است.
صله ی رحم
ضد قطع رحم، صله ی رحم است یعنی رفت و آمد نمودن و گره گشایی و خوبی کردن و رسیدگی به فامیل که از افضل عبادات است و در آیات و روایت تأکید فراوانی به آن شده است. صله ی رحم، موجب طول عمر و زیادی رزق و روزی و خوشی و سلامتی می گردد؛[4] رسول خدا(صلی الله علیه وآله) می فرماید:
الصدقة بعشرة و القرض بثمانیة عشر و صلة الاخوان بعشرین و صلة الرحم باربعة و عشرین[5]؛ صدقه دادن، ده برابر ثواب دارد و قرض دادن، هجده برابر و صله ی برادران مؤمن، به بیست درجه وصله ی رحم (فامیل) به بیست و چهار درجه.
امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرماید:
صلوا ارحامکم و لو بالتسلیم یقول الله تعالی و اتقوا الله الذی تسائلون به و الارحام ان الله کان علیکم رقیبا[6]؛ صله ی رحم به جا آورید، اگر چه با سلام نمودن باشد؛ زیرا خداوند متعال می فرماید: از خدایی که به نام او درخواست حاجت می کنید بترسید و صله ی رحم را به جا آورید؛ خداوند مراقب بر شماست.
امام صادق(علیه السلام) می فرماید:
صلة الرحم تهوّن الحساب یوم القیمه و هی مسنأة فی العمر و تقی مصارع السوء[7]؛ صله ی رحم، حساب روز قیامت را آسان و عمر را دراز می کند و از حوادث و آفات بد نگه می دارد[8]. روایات درباره ی صله رحم زیاد وارد شده است.
من از مفصّل این نکته مجملی گفتم *** تو خود حدیث مفصّل بخوان ازین مجمل
ارحام چه کسانی هستند؟
مراد از رحمی که قطع با او حرام و صله ی با او واجب است و از چهار موردی است که هبه و بخششی که به او نمودی برگرداندنش جایز نیست (سه مورد دیگر هبه ی عوض دار وهبه ای که تلف شده باشد به دست گیرنده و هبه ی کافر به مسلمان است و گرنه هبه دهنده، حق رجوع در غیر این چهار مورد را دارد) کسی است که به نظر عرف، فامیل و خویشاوند نسبی باشد، گرچه نسبت دوری داشته باشد و محرم نباشد؛ یعنی ازدواج با او شرعاً جایز باشد، مثل دختر دایی و پسر عمه، یا پسر عمو و دختر عمو.
بیا تا مونس هم، یار هم، غمخوار هم باشیم
بیا تا مونس هم یار هم غمخوار هم باشیم *** انیس جان غم فرسوده ی بی خار هم باشیم
شب آید شمع هم گردیم و بهر یکدیگر سوزیم *** شود چون روز دست و پای هم در کار هم باشیم
دوای هم شفای هم برای هم فدای هم *** دل هم جان هم جانان هم دلدار هم باشیم
به هم یک تن شویم و یکدل و یکرنگ و یک پیشه *** سری در کار هم آریم و دوشی بار هم باشیم
حیات یکدیگر باشیم بهر یکدیگر میریم *** گهی خندان ز هم گه خسته ی افکار هم باشیم
جمال یکدیگر گردیم و عیب یکدیگر پوشیم *** قبا و جبّه و پیراهن و دستار هم باشیم
غم هم شادی هم دین هم دنیای هم گردیم *** بلای یکدیگر را چاره و ناچار هم باشیم
یکی گردیم در رفتار و در کردار و در گفتار *** زبان و دست و پا یک کرده خدمتکار هم باشیم
نمی بینیم بجز تو همدمی ای فیض در عالم *** بیا دمساز هم گنجینه ی اسرار هم باشیم
حقوق همسایگان
همسایگان نیز، همانند والدین و خویشان، حق بر انسان دارند که آن را حق جوار گویند. در بعضی از روایات آمده است که همسایه همانند خود انسان است و حرمت او، مثل حرمت مادر بر فرزند است؛ لذا نباید به او ضرر رساند.[9] رسول خدا(صلی الله علیه وآله)می فرماید:
من کان یؤمن باللّه و الیوم الاخر فلا یؤذ جاره[10]؛ هر کسی ایمان به خدا و روز قیامت دارد، نباید به همسایه اذیت و آزار برساند.
هم چنین می فرماید:
ما آمن بی من بات شبعاناً وجاره جائع[11]؛ کسی که با شکم سیر بخوابد و همسایه اش گرسنه باشد، به من ایمان نیاورده است.
ظاهراً شناخت همسایه، بستگی به نظر عرف دارد، تا هر جا که عرف، همسایه محسوب کند، باید احترام او را داشته باشیم نه فقط آزار ندهیم، بلکه باید نیاز او را برطرف سازیم؛ مثلاً اگر چیزی خواست، به او عاریه بدهیم، گاهی برای او هدیه ببریم، صلاح دین و دنیایش را به او گوشزد کنیم، مواظب و نگهبان زن و فرزند او باشیم، چشم خود را از آنان نگاه بداریم و با آنان مهربان و خوش رفتار باشیم.
هر که فریادرس روز مصیبت خواهد *** گو در ایّام سلامت به جوانمردی کوش
بنده ی حلقه بگوش ار ننوازی برود *** لطف کن لطف که بیگانه شود حلقه بگوش
پی نوشتها:
[1]. سوره ی رعد، آیه ی 25.
[2]. جامع السعادات، ج 2، ص 198.
[3]. همان.
[4]. جامع السعادات، ج 2، ص 200، و سفینة البحار، ج 3، ص 326.
[5]. جامع السعادات، ج 2، ص 200، سفینة البحار، ج 3، ص 326.
[6]. همان.
[7]. همان.
[8]. برای اطلاع بیش تر درباره ی صله ی رحم ر.ک: نگارنده، اوصاف روزه داران، ص 72.
[9]. جامع السعادات، ج 2، ص 206.
[10]. همان.
[11]. همان.
منبع: دروس اخلاق اسلامی، سید محمد علی جزایری (آل غفور)، مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علمیه
