آیا تزکیه مقدم بر تعلیم است؟

در سه مورد از آیات، رتبه ی تزکیه، پیش از رتبه ی علم قرار گرفته است؛ یعنی اول باید انسان تزکیه شود، بعد علم بیاموزد (اوّل پرورش بعدآموزش)؛ زیرا علم بدون تزکیه، خطرناک و موجب آثار سوء است. چنان که دزد بی سواد شیء کم ارزش می دزد، ولی دزد با سواد مملکت و وطن را می فروشد و یا دین مردم را به تباهی می کشد؛ مانند علی محمد باب و محمدبن عبدالوهاب. علم بی تزکیه تیغ به دست زنگی است، بلکه بدتر.
تیغ دادن در کف زنگی مست
به که آید علم را ناکس به دست
آری دانش بدون دین، همانند چراغی است همراه دزد در شب تاریک.
چو علم آموختی، از حرص آنگه ترس! کاندر شب
چو دزدی با چراغ آید، گزیده تر برد کالا
دنیای امروز گرفتار این بلای جهان سوز است؛ زیرا تکنولوژی و علم بسیار پیش رفت کرده، ولی معنویت و دیانت بسیار تنزل نموده است، که این موجب گرفتاری، جنگ و بدبختی مردم جامعه شده است. تزکیه خیلی مشکل تر از تحصیل علم است. دانا شدن (یا ملاّ شدن) چه آسان، آدم شدن چه مشکل.
(وَ نَفْس وَ ما سَوّاها فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکّاها وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسّاها)[1]؛ سوگند به نفس انسانی و آفریدگار او، که خیر و شر او را به او فهمانید. به تحقیق رستگار شد کسی که خود را از پلیدی ها پاک کرد (و به اوصاف حسنة رسید) و زیان نمود هر کس خود را در زشتی ها تباه کرد.
پس در این آیه ی مبارکه، رستگاری و سعادت در گرو اتصاف به اخلاق پسندیده، و بدبختی و شقاوت همراه با اخلاق رذیله معرفی شده است.
رسول خدا(صلی الله علیه وآله) می فرماید:
بعثت لِاُتمم مکارم الاخلاق[2]؛ رسول خدا می فرمایند: من مبعوث شدم تا مکارم اخلاق را در انسان ها به مرحله ی اجرا در آورم.
هم چنین می فرمایند:
انّ اکمل المؤمنین ایماناً احسنهم خلقاً؛[3] همانا کامل ترین مؤمنین از جهت تحصیل درجات ایمان، کسی است که اخلاقش از همه بهتر باشد.
امام صادق(علیه السلام) می فرمایند:
انّ النبی(صلی الله علیه وآله) بَعث سرّیة فلمّا رجعوا قال مرحباً بقوم قَضَوا الجهاد الاصغر و بقی علیهم الجهاد الاکبر، فقیل یا رسول الله، ما الجهاد الاکبر، قال(صلی الله علیه وآله) جهادُ النفس[4]؛ پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) لشکری را به جنگی فرستاد. چون برگشتند، فرمودند: آفرین بر گروهی که جهاد کوچک را انجام دادند و اکنون جهاد بزرگ بر آنها باقی است. گفتند: یا رسول الله جهاد بزرگ چیست؟ فرمودند: جهاد با نفس امّاره است.
پی نوشتها:
[1]. سوره ی شمس، آیه ی 7 8.
[2]. سفینة البحار، ج 2، ص 676.
[3]. همان.
[4]. وسائل الشیعه، ج 15، ص 58.
منبع: سید محمد علی جزایری (آل غفور)،دروس اخلاق اسلامی، مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علمیه.