آیا حریص بودن، از اوصاف پسندیده است یا خیر؟

در قرآن کریم به صراحت آمده است که خداوند انسان را حریص آفریده است:
إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً؛ همانا انسان، حریص خلق شده است.[1]
بسیاری از افراد، حریص بودن خود را نسبت به امور دنیوی چنین توجیه می‌نمایند که این صفت، جزء ذات و طبیعت انسان است و اگر صفت زشتی بود و نزد شارع مذموم و ناپسند به شمار می‌آمد، این قدر عمومیت نداشت. پس نمی‌توان صفت حرص را وصف پلید و زشتی به شمار آورد و انسان حریص به امور دنیوی را از حیث اخلاقی، انسان پستی دانست؛ اما پاسخ این مطلب بسیار روشن است و آن این که: باید دید آیا صفت حرص و حریص بودن آدمی، فی حد نفسه صفت زشتی است یا خیر؟ اگر ذاتاً صفت زشتی باشد، چگونه می‌تواند با آیات دیگری که از انسان با عظمت و کرامت یاد می‌کند قابل جمع باشد؟ این‌جاست که علامه (ره) با درایت خاصی که دارند می‌فرمایند:
هلوع و حریص به کسی گویند که هنگام برخورد با ناملایمات بسیار جزع می‌کند و چون به خیری می‌رسد از انفاق به دیگران خودداری می‌نماید و به نظر ما این وجه بسیار خوبی است؛ چون حرص بر هر چیزی نیست؛ بلکه تنها بر خیر و نفع است و خیری که برای خودش باشد و این حرص و هلع که انسان فطرتاً بدین نحو خلق شده است از فروع حب به ذات است و ذاتاً از رذایل اخلاقی نیست؛ پس حرص به خودی خود بد نیست؛ بلکه زمانی بد می‌شود که انسان آن را در جهات منفی به کار گیرد. و این مسئله در سایر صفات هم هست. تمام صفات انسانی اگر در حد اعتدال حفظ گردند، فضیلت به شمار می‌آیند و هرگاه به سمت افراط و تفریط کشانده شوند، مذموم می‌شوند.[2]
بنابراین صفت حرص، مثل بسیاری از صفات دیگر، در انسان قرار داده شده است تا انسان را به سوی تکامل و سعادت هدایت کند که اگر آن صفات نبود، قطعاً آدمی قادر به تکامل نمی‌بود. اگر همین صفت در نهاد انسان قرار داده نمی‌شد، او هرگز به سمت علم و معرفت و کسب تقوا و مقامات عالی انسانی گام برنمی‌داشت.
فلسفه‌ی وجود این گونه صفات در خلقت انسانی به خاطر آماده سازی او در مسیر تکامل است؛ نه در طریق انحطاط و پستی. آدمی قادر است با تقویت این گونه صفات، تحت رهبری هدایت‌گرانه‌ی خوب جامعه، به رشد و ارتقای بالایی دست یابد که مسجود ملایکه قرار گیرد و نیز با اراده و اختیار خویش می‌تواند با به انحراف کشاندن آن، مقام خویش را از هر حیوان درنده‌ای نازل‌تر نماید؛ چنان که علامه فرمودند: صفت حرص از فروع حب به ذات است و حب به ذات اگر به راستی فهم گردد، انسان را به سوی کمال سوق می‌دهد؛ ولی اگر به خوبی درک نشود و در مسیر انحراف قرار گیرد، به انحصار طلبی و حسادت و بخل و سایر صفات زشت اخلاقی می‌انجامد.
پی نوشتها:
[1]. سور‌ه‌ی معارج، آیه‌ی 19.
[2]. المیزان، ج 20، ص 14 15.
منبع: جوانان و پرسش‌های اخلاقی، مصطفی خلیلی، ناشر: مرکز مطالعات و پژوهش‌‌های فرهنگی حوزه‌ علمیه (بهار 1381)