چه کارهایی انجام دهیم تا بلند همّت شویم و تفاوت اساسی خود بزرگ‌بینی و بلند همّتی در چیست؟

قبل از هر چیز لازم است همّت را از نظر لغت تعریف کنیم و با جایگاه آن آشنا شویم و بعد بدانیم که آیا فرقی بین همّت و اراده وجود دارد؟ سپس به نقش همّت در زندگی می‌پردازیم و راه‌های تقویت آن را بیان می‌داریم و در نهایت به تفاوت بلندهمّتی و خود بزرگ‌بینی اشاره می‌کنیم.
تعریف و جایگاه: همّت در لغت به معنی اراده، آرزو، خواهش و عزم است و بلند همّتی از صفات بسیار والای انسانی است که صاحب آن به خاطرش ستایش می‌شود. صاحب این صفت سعی دارد به مراتب بالاتر راه یابد، کارهای بزرگ انجام دهد و به انجام امور کوچک و جزئی راضی نمی‌شود. او به خاطر طمع به منافع پست دنیائی خود را آلوده نمی‌کند. بلند همّتی نتیجة بزرگی و شجاعت نفس است و هر کسی که به مقامات والای انسانی رسید، به خاطر همین صفت خوب بوده است. برعکس پستی همّت صفتی خبیث و بداخلاقی است، فردی که از همّت پائین برخوردار است در زندگی دنیائی و در امور اخروی رشدی ندارد، چون که این صفت نتیجة کم‌دلی و ضعف نفس است.[1]
خواستن و همّت آن قدر مهم است که گفته شده خواستن، توانستن است. یعنی اینکه اگر کسی علاقه‌مند به انجام کاری باشد، در مقابل سختی‌ها و مشقت‌های آن راه مقاومت می‌کند، پس گویا که از همین الان به مقصد و مقصودش رسیده است یا در اشعار می‌خوانیم:
همّت بلند دار که مردان روزگار از همّت بلند به جائی رسیده‌اند
همّت اگر سلسله جنبان شود مور تواند که سلیمان شود
بنابراین می‌توان گفت اصل این که همّت بلند امر پسندیده‌ای است بر کسی پوشیده نیست و دیگر اینکه می‌دانیم که انسان کمال طلب می‌باشد و دوست دارد به مدارج و مراتب بالای مادی و معنوی برسد و از نردبان همّت بالا رود و بر فراز بام موفقیت و سعادت قدم نهد. امّا در این راه با موانعی روبرو می‌شود و آن اینکه چگونه می‌توان به این نردبان ترقی (بلندهمّتی) دست یافت که در ادامه بحث به آن خواهیم پرداخت.
فرق همّت و اراده: در لغت بیشتر مواقع همّت و اراده را مترادف هم بیان می‌کنند، امّا به معنی دقیق کلمه همّت به ارادة قوی و عزم جزم و قصد نهایی در برخورد با کارها گفته می‌شود.[2]
نقش همّت در زندگی:
هر کس به جائی رسیده (چه مقامات معنوی، چه مادی) از شاه راه همّت و ارادة قوی رسیده است. دانشمندان ره‌آوردهای علمی خود را نتیجة نیروی اراده می‌دانند. مرتاض‌های هندی که به قدرت‌های عجیبی دست یافته‌اند و مکتب یوگائیسم در ورزش، آثار چشمگیر داشته‌اند و صاحبان کرامت که به مقامات والای معنوی و انسانی رسیده‌اند همه و همه اهمیت آن را گوشزد کرده‌اند، هر چند که در مسیر حرکت و مقصد و هدف با هم تفاوت دارند. امروزه روان شناسان برای اینکه بیماران روانی را از چنگ بیماری‌هایی مثل، پریشانی فکر، وسوسه، عدم تمرکز فکر و توجه، ضعف حافظه، افسردگی، کینه، غم و... نجات دهند، سعی دارد[3] نیروی اراده و همّت را در آنها تقویت نمایند. خودسازی و جهاد با نفس که جهاد اکبر معرفی شده است، در پرتو نیروی اراده حاصل می‌گردد. در میدان جهاد و رزم حقیقت شجاعت همان اراده و همّت پولادین است. با این حال انسان عاقل همّت خود را صرف آخرت می‌کند تا هم در دنیا و هم در آخرت به لذت و کمال مطلوب و پایدار برسد.
راه‌های تقویت همّت و اراده
1. دقت‌ و تأمل در ضررهای دنیوی پستی همّت مثل:
11. از دست دادن سلامت جسمی و روانی (چون بسیاری از مواقع بیماری به خاطر تنبلی جسم و روح است و کارکردن باعث نشاط است و به قول امام علی علیه السّلام بزرگ‌ترین تفریح است، از طرفی برای معالجه اکثر بیماری‌های جسمی و روحی می‌بینیم که پزشکان سعی دارند اراده و همّت بیمار را تقویت کنند، چون شرط اول درمان روحیه بالا و خواستن خود بیمار است.
12. خواری نزد مردم، در جامعه مردم به افراد بلند همّت احترام می‌گذارند و افراد بی‌اراده و قصیر و کوتاه‌همّت را مذمت می‌نمایند.[4]
13. کم‌همّتی و بی‌توجهی و مسامحه در امر به معروف و کارهای خیر باعث می‌شود که جامعه رو به تباهی رود و ظالمان حاکم گردند که دود این بی‌توجهی در چشم فرد بی‌اراده هم می‌رود و خانواده و اقوام او هم از این امر بی‌نصیب نمی‌مانند، و از سوئی هم می‌بینیم که هر چه همّت کمتر شود و کمرنگ، شهوات پررنگ‌تر می‌شود و قدرت مبارزه با خواهش‌های نفسانی ضعیف‌تر می‌گردد.
خواهش‌هایی که بسیاری از مواقع خطرآفرین بر صاحب خود می‌باشند. استعمال مواد مخدر، نگاه به فیلمهای مبتذل، مشروب خوری، نگاه به نامحرم، جرم و جنایت‌هایی که به خاطر توجه به زرق و برق دنیا مرتکب می‌شوند و... از طرفی هم در روایت می‌خوانیم که افراد کوتاه همّت به بیماری‌های اخلاقی مبتلا می‌شود که باعث تلخ شدن زندگی او می‌شود مثل حسادت به دوست خود.
14. محروم ماندن از لذت پیشرفت، پیشرفت چه در امور دنیایی و چه در امور اخروی، باعث لذت انسان می‌شود و انسان با همّت بالای خود می‌تواند مردم جامعه و همنوع خود را با لذت زندگی آشنا کند و خود هم از لذت مردم راضی و محظوظ گردد. (لازم به ذکر است که لذتی که در پی آن هلاکت باشد هیچ گاه بر انسان بلندهمّت و بلندنظر لذت تلقی نمی‌شود، انسان بلند همّت همیشه لذت پایدار ابدی را به لذت لحظه‌ای ترجیح می‌دهد، و این ترجیح و انتخاب هم به خاطر همّت و اراده قوی انسان مؤمن است چون انسان‌های ضعیف النفس و بی‌همّت با کوچکترین وسوسه تحریک می‌شوند و... .)
15. همّت والای یک جامعه است که مقابل دشمن می‌ایستد و نعمت آرامش و امنیت را به تک تک افراد ارزانی می‌دارد.[5]
2. توجه به ضررهای اخروی پستی همّت مثل:
21. در روایت می‌خوانیم که فردی که همّت پستی داشته است بستری می‌شود برای بیماری‌های اخلاقی (مثل حسادت و...)[6] که این صفات بداخلاقی باعث از بین بردن ایمان فرد می‌شوند، البته ضررهای دنیوی آن هم در علم فیزیولوژیک ثابت شده است که این صفات بداخلاقی باعث مسمومیت جسم می‌شوند.
22. افراد کوتاه همّت اگر تسلیم گناهان نشوند در بهشت از مراتب پائینی برخوردار خواهند بود، امّا این امر به اینجا ختم نمی شود چون که بسیاری از شهوات به خاطراراده ضعیف انسان سراغ انسان می‌آید، مثلاً انسان در مقابل لذت‌های گناهان مطیع می‌شود، و قدرت کنترل نفس خود را از دست می‌دهد. از طرفی هم قدرت محاسبه را از دست می‌دهد، یعنی دیگر نمی‌تواند بسنجد که لذت پایدار و کمال‌آور آخرت بهتر از لذت لحظه‌ای و ناپایدار و خوارکنندة دنیایی است.
3. توجه به فوائد همّت بالا (در دنیا و آخرت)
4. مطالعه احادیثی که همّت بالا را ستوده‌اند و مطالعه زندگی افراد موفقی که با همّت بالا به مراتب والائی رسیده‌اند. و دیگر اینکه بدانیم که همّت بالا از هوش و عقل قوی کارآمدتر است، کما اینکه این امر در زندگی بیشتر افراد برجسته مشخص است.[7]
5. بین همّت و یادگیری و آگاهی همبستگی بالایی وجود دارد[8] مثلاً فردی که می‌داند (آگاه) که سعادت او در انجام دستورات الهی است، بیشتر از کسی که کورکورانه اعمال عبادی انجام می‌دهد، در مقابل مشقات و سختی‌های آن ایستادگی می‌کند. یا بچه‌ای که نمی‌داند که چرا در زمین کشاورزی باید کار کند، کمتر از پدرش برای امرار معاش و... زحمت می‌کشد. پس با یادگیری و آگاهی باید انگیزه را بالا برد که موتور پیشرفت و حرکت در کارهاست.
6. همانگونه که تمرین باعث رشد و تقویت اندام جسمانی می‌شود، ‌با پرورش روح و تمرین اراده می‌توانیم آن را تقویت نمائیم.[9] البته ناگفته نماند که پرورش جسم و روح با هم بسیار مفید و کارآمدتر است چرا که این دو برهم اثر می‌گذارند.[10]
61. تنظیم جسم: الف. اهمیت تغذیه، حذف خوراکی‌های مسموم که باعث کار پرمشقت درونی بدن می‌شوند که مستلزم صرف نیروی عصبی زیادی است. چون اکثر شکست‌های اراده ناشی از کمی تولید نیروی عصبی است. (غذای مسموم مثل سیراب و شیردان، کله پاچه، گوشت‌های پرچرب، کنسروها، شیرینی‌های خامه‌دار و شکلات زیاد. مواد غذایی توصیه شده مثل:‌ سبزی تازه، پنیر سفید، خیار، کاهو، شلغم، هویج، برنج، سیب زمینی،‌ اسفناج، میوه‌های خام و پخته).
ب. اهمیت ورزش: باعث پاکسازی خون و اکسیژن دهی کافی به آن است. البته حرکات ورزشی باید با تمرکز بر اندامی که مشغول کرد است انجام گردد.
ج. دوش آب نسبتاً سرد (اگر حساس هستید، این امر باید تدریجی صورت گیرد یعنی آهسته آهسته دمای آب کمتر شود) این دوش باعث تحریک محرک‌های محیطی و تنظیم کارکرد عروق می‌شود.
62. تنظیم خواب: با خواب مناسب توانائی برای اندیشیدن، احساس و عمل کردن به حداکثر می‌رسد و فقدان برنامه صحیح خوابی سبب فرسوده شدن انسان می‌شود.
63. تغییر ارادی افکار: تمرکز روی یک شیء که کمتر به آن انس داریم، هر گاه فکر از آن شیء فرار کرد، دوباره با تمرکز به آن شیء فکر را مهار کنیم، این کار باید طوری صورت گیرد که فکر تنها به آن مشغول شود، هر گاه احساس خستگی کردید، کمی استراحت کنید، بعد دوباره شروع کنید. این تمرین بهتر است، هر روز و در ساعت مخصوص و جای کم سروصدا صورت گیرد، و مدت آن ده دقیقه باشد بهتر است صبح و شب قبل از خواب صورت گیرد.
64. تمرین تنش‌زدائی: تنش‌زدائی به معنی استراحت تنها نیست. مثلاً صبح‌ها یک ساعت زودتر از خواب برخاستن، در بوستانی نشستن یا به راه‌پیمایی در جاده‌ای خلوت پرداختن و به مغز خود استراحت دادن.
7. بررسی وضع خود به طور گاه به گاه: اصلاح خطاهای گذشته، توجه به عواقب ناراحت کنندة اشتباهات و عواقب تکرار آن.
8. پرهیز از عادات بد: چرا که کسب آن آسان است ولی نجات از آن بسیار دشوار و گاهی غیرممکن است. پس باید از ابتدای راهی که به آن ختم می‌شود، مسیر خودمان را عوض کنیم، مواد مخدر، ‌دوستان ناباب.
9. آرامش: خشم، عصبانیت، پریشانی، تأثیرات زیانبخشی دارند و در واقع زالوهای حقیقی نیروی عصبی ما هستند که بستر شکست و سستی اراده می‌باشند با آرامش می‌توانیم از این زیان‌ها مصون باشیم، برخی از راه‌های آرامش:
91. تنفس عمیق: باعث تضعیف هیجان‌های نامطلوب می شود.
92. تأکید مثبت: استفاده از جملات مثبت تأکیدی، مثل من آرام و آسوده‌ام، ارادة من قوی است و تکرار این جملات چون مغز این جملات را می‌گیرد و در ناخودآگاه تبدیل به باور می‌کند.
93. عادت به مقاومت: همیشه توجه داشته باشیم که قطرات پی در پی آب می‌تواند سنگ محکم را سوراخ کند.
10. از افراد و دوستانی که افکار منفی القاء می‌کنند دوری کنید و با افراد بلند همّت ارتباط نزدیک داشته باشید.
11. توجه داشته باشید که امروزه بحث قدرت اراده بر خویش جزء ابتدایی‌ترین بحث‌های اراده است. از بحث‌های مهم اراده بحث قدرت اراده فرد بر دیگری است که در این رابطه بحث‌های زیادی هم مطرح شده است (تلقین ذهنی، ‌تله‌پاتی، هیپنوتیزم...) یعنی به فرد القاء می‌کنند که چنین کاری را انجام دهند مثلاً پزشک بیمار هیپنوتیزم شده خود را برای انجام عمل جراحی آرام می‌کند.[11]
12. روان شناسان جدید اعتقاد دارند که هر اندیشه گرایش دارد که به عمل تبدیل شود و ضرب المثل قدیمی‌ای می‌گوید هر چه از راه روح وارد شود از عضله‌ها خارج می‌شود، پس راه اندیشه به افکار بلند و همّت بالا را باز بگذارید.[12]
13. مهمّترین راه تقویت همّت و اراده عبادات هستند و عباداتی که از طرف خداوند حکیم (بیهوده نگفته) و بی‌نیاز (برای خدا خواسته) و دلسوز (مفید برای ما دانسته) برای ما واجب شده است. و هدفی والاتر از تقویت همّت دارند، انسان با انجام آن به مقام قرب الهی می‌رسد. اگر در نماز، روزه و... دقت کنیم لحظه لحظة آن را یک تمرین اراده و همّت می‌یابیم و این هوس‌بازها و افراد ضعیف النفس و اراده هستند که نمی‌توانند مثلاً روزه بگیرند و بهانه‌های واهی و مختلف می‌گیرند. در واقع با تقوا و تزکیه نفس قدرت تسلط بر نفس و مالکیت نفس بالا می‌رود و این یعنی همان اراده و برعکس گناهان مثل اسب چموش صاحب خود را به هر طرف می‌برد.[13]
14. مهمّترین راه تقویت همّت و اراده این است که ریشه‌یابی کنیم. گاهی مواقع این بی‌ارادگی نوعی بیماری است (مثل وسواس‌هایی که با دارو درمان می‌پذیرند) گاهی بی‌ارادگی به خاطر غرق شدن در لذت نامشروع و حتی مشروع دنیایی است، گاهی از محیط به انسان سرایت می‌کند (در محیطی زندگی می‌کند که افراد آن ارادة همّت پایینی دارند) و گاهی منشأ ارثی دارد مثل برخی از بیماران روانی و گاهی دو یا چند عامل باعث این امر شده‌اند که مشاوره‌های اخلاقی روان شناسی و پزشکی می‌تواند راه‌گشا باشد.
15. اعتماد به نفس داشته باشید.
16. برای تمرین همّت بالا و ارادة قوی حتماً از مراحل پایین شروع کنید. بلند پروازی در ابتدا می‌تواند باعث دلسردی و یأس شود.
17. می‌توان از (قرار داد مشروط)[14] مثل نذر، عهد و پیمان، استفاده کنید. مثلاً با کسی که برای شما خیلی محترم است مطرح کنید که من باید این کار را انجام دهم و شما چون می‌دانید که نمی‌توانید از سخن خودتان نزد او برگردید، مجبور به انجام آن کار می‌شوید یا نذر کنید که اگر من فلان کار را انجام ندادم، باید این قدر پول به فلان فقیر یا مکان مقدس بدهم و یا مبلغی پول نزد کسی بگذارید. (پول یا چیزی که برای شما باارزش است) بگوئید اگر این کار را نکردم این چیز برای شما یا این نسبت از آن برای شما.
18. حتماً از کلمه بعداً، بعداً این کار را می‌کنم، پرهیز کنید. مطمئن باشید بعداً به این زودی نمی‌آید. از همین حالای حالا استفاده کنید چون بعداً واقعاً دیر است.
خلاصه: ایجاد انگیزه و علاقه قسمت عمدة موفقیت در هر کاری است، بولوم در مثلثی که بیان داشته که در هر کاری برای موفقیت نیاز به سه ضلع: 1. شناخت، 2. محبت و عاطفه، 3. سه عمل و کار دارد که نیمی از موفقیت در هر کاری مرهون محبت است، محبت به خودِ کار، محبت به صاحبِ کار (شخصی، عمومی و...) محبت به همکاران و...، دیگر اینکه باید متوجه باشیم که برای تقویت همّت ما باید از مجموع‌ راه‌کارها استفاده کنیم و کل‌نگر باشیم و از سوئی باید دقت داشته باشیم که ظرفیت و استعداد و ذوق فرد در هر کاری مهم است مثلاً همّت بالا داشت، ‌برای کسی که استعداد ریاضی ندارد، نتیجة خوبی ندارد و چه بسا باعث افسردگی، یأس و... شود. ولی ممکن است همین فرد با همّت بالا در رشته مورد علاقة خود به درجة بالائی از آن رشته نائل آید. امّا چیزی که همه ظرفیت آن را دارند و از همة ما خواسته شده دوری از گناه و تزکیه و انجام واجبات الهی است، به وجهی که خداوند فرموده بندة من مرا اطاعت کن تا تو را مثل خودم گردانم: بخواهی بیافرینی. عبدی أطِعْنی حتّی اجعلُکَ مثلی.
فرق همّت بالا داشتن (بلندهمّتی) و خود بزرگ بینی
هر دو صفت اخلاقی هستند امّا بلند همّتی از صفات بسیار عالی و خوب انسانی است که صاحب آن نزد خالق و مخلوق مورد احترام است، امّا خود بزرگ‌بینی از صفات بسیار ناپسند اخلاقی است که باعث خوار و پست شدن انسان نزد خالق و مخلوق است. اولیاء خدا و مؤمنین از طرفی بلند همّت هستند، ‌از سویی هم نسبت به بندگان خدا متواضع‌اند. کسی که از همّت بالا برخوردار است، با مبارزه و تمرین توانسته است که نفس و شیطان را مهار کند، ولی فرد متکبر و خود بزرگ‌بین فریب نفس و شیطان را خورده (ضعف نفس) و فرد بلند همّت مثل درختی است که پر از میوه است و شاخه‌هایش سرفرود آورده، ولی متکبر به خاطر اینکه توهم پوچی دارد، سرخود را بلند نگاه داشته است. فرد بلند همّت به خاطر این صفت خویش که در روایات بسیار مدح شده است، به مقامات بلند دنیایی و اخروی می‌رسد، ولی فرد متکبر در آخرت به نقل روایات مثل مورچه کوچک محشور می‌گردد[15] و در دنیا خود، انسان‌ها را از خود می‌راند، رفیقی ندارد و کسی او را از دل دوست ندارد.
معرفی منابع برای مطالعه بیشتر:
1. اراده برای شاد زیستن، زنده ماندن، مهار پیری و بیماری، اثر نورمان کازینس، ترجمه هوشیار رزم آزما، ناشر، سپنج.
2. اراده، پل فوکیه، ترجمه اسحاق لاله‌زاری، ناشر سازمان نشر فرهنگی انسانی.
3. قدرت خود تلقینی، پل ژاگو، ترجمه نیلوفر خوانساری، تهران، ققنوس.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . خلاصه معراج السعادة، نسخ عباس قمی، انتشارات مؤسسه در راه حق، ص 37، با کمی تغییر.
[2] . الفروق فی اللغه، ترجمه و تعلیق و تصحیح دکتر محمد علوی مقدم، ناشر امور فرهنگی آستان قدس رضوی، 1363، ص 332.
[3] . اسلام و روان شناسی، ج 1، محمد آل اسحاق خوئینی، چ صدر، 1369، ص 384.
[4] . خلاصه معراج السعاده، ص 37.
[5] . اسلام و روان شناسی، ج 1، ص 384.
[6] . میزان الحکمه، محمدی ری شهری، بحث همّت.
[7] . تعلیم و تربیت در اسلام، شهید مرتضی مطهری، ص 320، انتشارات صدرا.
[8] . روانشناسی رشد با نگرش به منابع اسلامی، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، چاپ مهر، ص 256، ج اول، با کمی تغییر.
[9] . همان، ص 257.
[10] . قدرت اراده، روش علمی تأثیر بر خویشتن بر دیگران و بر سرنوشت خویش، پل ژاگو، ترجمه ایرج مهربان، تهران، انتشارات ققنوس، 1378، ص 25، با تلخیص.
[11] . همان، ص 121، اقتباس.
[12] . همان، ص 14، با کمی تغییر.
[13] . اسلام و روان شناسی، ج 1، ص 384.
[14] . مقدمه‌ای بر نظریه‌های یادگیری، ترجمه دکتر علی اکبر سیف، تهران، نشر دوران، 1379، ص 139 (اقتباس).
[15] . خلاصه معراج السعاده، ص 63.