آثار و نقش توبه چیست؟

هر عملی که از انسان سر می‌زند آثار و تبعات خاصّ خود را دارد و توبه هم از این قانون مستثنی نیست و علمای اخلاق نخستین گام بلکه اساسی‌ترین گام برای تهذیب اخلاق و سیر الی الله را (توبه) شمرده‌اند، توبه صفحة قلب را از آلودگی‌ها پاک می‌کند، تیرگیها را به روشنایی مبدّل سازد و پشت انسان را از بار سنگین گناه سبک می‌کند، و انسان به راحتی می‌تواند طریق به سوی خدا را بپیماید.
مرحوم فیض کاشانی می‌فرماید: توبه‌ از گناه و بازگشت به سوی ستّار العیوب و علّام العیوب آغاز راه سالکین و سرمایة پیروزمندان و نخستین گام مریدان و کلیه علاقمندان و مطلع برگزیدگان و برگزیدة مقرّبان است و توبه نقش اساسی در دین دارد، چرا که دین و مذهب انسان را به جدا شدن از بدیها و بازگشت به خیرات دعوت می‌کند و حقیقت توبه هم جز این نیست.[1]
معنای لغوی و اصطلاحی توبه:
توبه در لغت به معنای رجوع، بازگشتن و برگشتن است.[2]
ملا احمد نراقی می‌گوید: توبه ضد اصرار بر معاصی است. اصل توبه بازگشت به سوی خدا و رجوع به سوی اوست.[3]
توبه در اصطلاح هم تعریف خاصّ خود را دارد. عالم فرزانه ملااحمد نراقی، معنای اصطلاحی توبه را چنین بیان کرده است: توبه به معنای بازگشت به خداست. با خالی ساختن دل از قصد معصیت و رجوع کردن به درگاه الهی و نزدیک شدن به او و تصمیم بر ترک گناه در حال و انجام ندادن آن و عزم بر ترک گناه در آینده.[4]
آثار و برکات توبه:
توبه هر گاه حقیقی و واقعی باشد، و از اعماق جان برخیزد و جامع شرایط باشد،‌ به یقین مقبول درگاه خدا می‌شود، و آثار و برکاتش نمایان می‌گردد.
توبه کاران واقعی، خود را از مجالس گناه دور می‌دارند و از عواملی که گناه را وسوسه و تداعی می‌کند، برحذر می‌باشند.
آثار و برکات توبه زیاد است و در آیات قرآن کریم و روایات معصومین علیهم السّلام به طور گسترده به آنها اشاره شده است و ما در این جا به نمونه‌ای از آنها به طور اجمال می‌پردازیم.
1. توبه باعث محو گناهان می‌شود و آنها را نابود می‌کند. قرآن کریم می‌فرماید: (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَی اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً عَسی رَبُّکُمْ أَنْ یُکَفِّرَ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ)؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید توبة ‌نصوح به درگاه الهی بکنید، امید است با این کار، پروردگارتان گناهانتان را بپوشاند.[5]
2. برکات آسمان و زمین بر توبه کاران نازل می‌شود. قرآن کریم می‌فرماید: (به آنها (قوم نوح) گفتم از پروردگار خویش آمرزش بطلبید که او بسیار آمرزنده است تا بارانهای پربرکت آسمان را پی در پی بر شما بفرستد و اموال و فرزندانتان را فزونی بخشد، و باغهای سرسبز و نهرهای جاری در اختیارتان قرار دهد).[6]
3. نه تنها توبه گناه را می‌پوشاند و از بین می‌برد، بلکه آن را مبدّل به حسنه می‌کند. قرآن کریم می‌فرماید که: (إِلاَّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ)؛[7] مگر کسانی که توبه کنند و ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند که خداوند گناهان آنان را به حسانات تبدیل می‌کند).
4. امام صادق علیه السّلام می‌فرماید: (هر گاه توبه کاملا خالص باشد، خداوند آن چنان آثار گناه را می‌پوشاند که حتی فرشتگانی را که مأمور ثبت اعمال او هستند به فراموشی واداشته می‌شوند و به اعضای پیکر او که مأمور گواهی بر اعمال وی در قیامتنتد دستور داده می‌شود که گناهان او را ، مستور بدارند، و به زمین که گناه بر آن کرده و گواه بر عمل او در قیامت است نیز فرمان می‌دهند که آن عمل را کتمان کند به گونه‌ای که روز قیامت هنگامی که در صحنة رستاخیر حضور می‌یابد، هیچ کس و هیچ چیز برضدّ او گواهی نخواهد داد.)[8]
5. توبه سبب استجابت دعاست:
از حضرت امام سجاد علیه السّلام روایت است که فرمود: مردی خاندان خود را به کشتی سوار کرد و به دریا رفت، کشتی آنها شکست و از کسانی که در کشتی بودند، ‌جز همسر آن مرد کسی نجات نیافت. آن زن بر تخته پاره‌ای کشتی نشست و امواج او را به یکی از جزیره‌ها برد. در آن جزیره مردی راهزن بود که همة کارهای ناشایست را مرتکب شده بود. آن مرد یک موقع دید زنی بالای سر او ایستاده، سر به سوی او برداشت و گفت: آدمی زاده هستی یا پری؟ گفت: آدمی زاده‌ام. با او سخنی نگفت و چون قصد زنا با او کرد، آن زن بر خود لرزید. راهزن گفت: چرا به خود می‌ترسی؟ در پاسخ گفت: از خدا می‌ترسم و اشاره به آسمان کرد، آن مرد گفت: تاکنون چنین کاری کرده‌ای؟ گفت: به عزّت خدا سوگند خیر، مرد راهزن گفت: تو چنین از خدا می‌ترسی، با این که از این کار هیچ نکرده‌ای و من اکنون تو را به زور بر آن داشتم، به خدا قسم که من سزاوارترم بدین ترس و هراس، پس پشیمان شد و به خانه‌اش روانه گردید. همتی جز توبه از گناهان و بازگشت به سوی او نداشت، در راهی که می‌رفت راهبی به او برخورد، با هم می‌رفتند و گرمی آفتاب آنها را داغ می‌کرد. راهب به آن جوان گفت: دعا کن تا خدا بر سر ما سایه اندازد و آفتاب ما را نسوزاند، جوان گفت: من برای خود نزد خدا حسنه‌ای نمی‌بینم تا دلیری کنم و از او چیزی بخواهم. راهب گفت: ‌پس دعا می‌کنم تو آمین بگو. راهب شروع کرد به دعا و جوان آمین گفت. در آن حال ابری بر آنها سایه انداخت و زیر سایة ابر مقداری با هم راه رفتند تا راهشان جدا شد و راهب دید آن ابرها بر سر آن جوان حرکت می‌کند، علت را پرسید و گفت تو چه کار کرده‌ای، جوان ماجرا را شرح داد و راهب گفت: توبة تو مستجاب شده است و لذا دعای تو هم قبول شده است و لذا بعد از این مواظب باش خلف توبه نکن.[9]
منبع برای مطالعة بیشتر
1. ناصر مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، انتشارات مدرسه امام علی بن ابیطالب، ج 1، ص 1377.
2. علیرضا حسنی، توبه در قرآن و سنّت، نشر رایزن، 1378.
3. انتشارات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، توبه انقلابهای درونی علیه خویش، 1361.
4. محسن فیض کاشانی، المحجة البیضاء، مکتبة الصدوق، 1342، ج 7.
قال امیر المؤمنین علی علیه السّلام :
هر که زمانش پایان گرفته خواهان مهلت است و هر که مهلت دارد با امروز و فردا کردن کوتاهی می‌کند.
(شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، دار احیاء التراث الکتب العربیه، 1379، ص 214)
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . فیض کاشانی، ‌المحجة البیضاء، مکتبة الصدوق، 1342، ج 7، ص 7.
[2] . ابوالحسن احمد بن فارس بن زکریا، مقابیس اللغة، مکتب الاعلام الاسلامی، 1404 هجری، ج 1، ص 357.
[3] . ملا احمد نراقی، معراج السعادة، انتشارات هجرت، 1371، ص 674.
[4] . ملا احمد نراقی، معراج السعادة، انتشارات هجرت، 1371، ص 674.
[5] . تحریم، 8.
[6] . نوح، 10 و 11 و 12.
[7] . فرقان، 70.
[8] . کلینی، اصول کافی، ‌دار الکتب الاسلامیه، 1388 ق، ج 2، ص 430، (باب التوبة).
[9] . مجلسی، بحار الانوار، موسسه الوفاء، 1403 ق، ج 14، ص 507.