چگونه از از ریا و دوروئی و خودنمایی دور شویم؟

آشنایی انگیزه های خودنمایی می تواند کمک بسیار خوبی برای درمان آن باشد پس بهتر است در ابتدا با این انگیزه ها آشنا شویم و بعد متناسب با هر کدام راه حلی بیان داریم. البته قبل از بحث لازم است بگوییم که خودنمایی می تواند در لباس علم، مهمانداری، ورزش و عبادت و... ظاهر شود.
1. ستایش خواهی؛ میل به خودنمایی، خواستاری جلب توجه، دوستداری سرشناس شدن و مقبولیت اجتماعی از نیازهای عاطفی و روانی افراد به شمار می رود اما در جوان این میل زنده تر و فعال تر است.[1]
درمان کلی: ما باید مراقب باشیم که این میل را به مسائل عبادی و بندگی سرایت ندهیم اما در بقیه کارها تا حدی این میل پذیرفته شده است و حتی باعث رشد می گردد. مثلاً اشکالی ندارد فرد مثلاً با کار هنری و یا درخشیدن در یک کار این میل را ارضا کند البته این کار باید به گونه انجام شود که باعث خودخواهی و غرور نشود.
2. احساس حقارت: ضعف ها و زبونی ها، کمبودها و نارسایی ها، ناداری ها و ناتوانی ها و بالاخره کاستی ها و عقب ماندگی ها در زندگی عموم افراد مسایلی هستند که آنان را به احساس کمتری و کوچکی و حقارت وا می دارد[2] حال گاهی افراد برای جبران این کمبودها دست به (اعمال جبرانی) می زند تا اعلام کند که من چیزی کم ندارم و... اما اغلب این جبران مشکلاتی به پا می آورد فردی که از درون احساس پوچی می کند به هر ترفندی چنگ می زند تا از آن نجات یابد امّا همه بی فایده اند. او بیشتر تلاش می کند به دیگران بنمایاند که او چیزی کم ندارد[3] و این خودنمایی و تظاهر را در لباس، گفتار و نوع کلمات، شیوه های رفتاری حتی در عبادات نشان می دهد.
درمان: از منظر روان شناسی عقده حقارت از وجود نقص در بدن، محرومیت روحی و مادی. رفتار خشن اطرافیان لغزش های اخلاقی و تداعی و تجدید خاطر آنها و وجود یک خاطره تلخ و حادثه غمبار رخ می دهد البته همیشه عقده حقارت به شکل خودنمایی و تظاهر خود را نشان نمی دهد گاهی باعث گوشه نشینی، خودخوری و سرانجام افسردگی می گردد.[4]
در درمان باید به این نکته توجه داشت که:
توجه کنیم که:
1. احساس حقارت: زنگ خطر و موهبتی است که انسان را می تواند آگاه کند تا او با اراده خود دنبال حل مشکل بر آید.
2. عقدة حقارت: عقده حقارت وقتی است که انسان در ابتدا احساس حقارت می کند و بعد او در پی درمان بر نمی آید و آن را قبول می کند و برای خود بازگو می کند.
پس جلوی خطر را زودتر بگیریم: احساس حقارت ادراک حقارت عقده حقارت.
دکتر ب رامینس می گوید هنگامی که به حقارت و عدم کفایت خود معتقد شدیم خود را زندانی کرده ایم.[5]
بهترین راه درمان :
1. انسان باید از خود و استعدادهایش ارزیابی بالای کند سرمایه توانائی های ما محدود نیست اگر نقصی در جسم و روحمان داریم. سعی کنیم استعدادهای بالقوه مثبتمان را بسیج کنیم و به مسیر خود حرکت دهیم. موفقیت های جانبازان، معلولین و... سرمشق ماست.
2. گاهی فراموشی گذشته خود نعمت است. این امر باعث آرامش خاطر انسان می شود گاهی لازم است انسان با مشکلات کنار بیاید گذشته تلخ خود را فراموش کند و واقع بین باشد تا درمان شود.
3. جایگزین کردن افکار مثبت در ذهن، تلقین مثبت، استفاده از کلمات با بار هیجانی مثبت (عدم همنشینی با افراد منفی باف)
4. تلاش و کار (بهترین درمان است)، کار جسم را ورزیده، روح را بانشاط و... می کند امروزه کاردرمانی به عنوان یکی از درمان های موفق در افسردگی، اضطراب، حقارت و... به شمار می رود.[6]
3. اختلال شخصیت نمایشی: ویژگی اصلی این اختلال رفتار توجه طلبانه و هیجان پذیری (مفرط و فراگیر) است این الگو در اوایل بزرگسالی و در زمینه های گوناگون ظاهر می شود از جمله اختلال های دیگری که جنبه تظاهر دارد. اختلال شخصیت خودشیفته و اختلال ساختگی (تمارض) است.[7]
درمان: این بیماری ها با مراجعه به مشاوره های روان شناسی و انجام تمرین های خودیاری ای که مشاور به انسان می دهد قابل درمان است این قسم (اختلالات شخصیت نمایشی، خودشیفته و ساختگی) از موارد قبلی بسیار وخیم تر است که روان درمانی و گاهی دارودرمانی می طلبد. و اراده فرد و کمک اطرافیان در حل این مشکل بسیار مهم است.
4. جلب منفعت و دفع ضرر: گاهی انسان بخاطر کسب منفعت و دفع ضرر در دیگران تظاهر و خودنمایی و ریا می کند در کارهای خیر لازم به ظاهرسازی دروغین نیست اما برخی برای جلب منفعت و دفع خطر و ضرر از این ترفندها کمک می گیرند ( یکی از راه هایی که دشمن و شیطان از آن برای فریب استفاده می کند همین راه است)
طبق آنچه گفته شده باید بگوئیم ریا و تظاهر مذموم اغلب بخاطر احساس حقارت، عدم ارزشمندی و عزت نفس، غفلت از استعدادهای بالفعل و بالقوه،و فزون خواهی و هوای نفس پدید می آید. حضرت علی علیه السلام می فرمایند: (نفاق المرء من ذل یجده فی نفسه؛ دورویی و تظاهر فرد بخاطر احساس کوچکی ای است که فرد در خود احساس می کند)[8]
برخی از راه های دیگر درمان 1. توجه به جایگاه و مقام و منزلت خود، خلیفه الله، مسجود ملائک.
رسد آدمی به جایی که به جز خدا نبیند بنگر تا چه حد است مقام آدمیت
2. صلوات بر پیامبر و اهل بیت علیهم السلام پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند صلوات بر من و اهل بیتم علیهم السلام نفاق را ذائل می کند. الصلاة علی و علی اهل بیتی تذهب بالنفاق.[9]
3. توجه به اینکه ریا لذت آنی و رضایت مخلوق را در پی دارد که هر دو گذراست ولی اخلاص لذت عقلی و رضایت خداوند و کمال فرد را در پی دارد که جاوید و ماندگار است.
4. توجه به توبیخ خداوند روز قیامت که به بنده اش می گوید ثواب عملت را از آن کسی بخواه که برایش عمل انجام دادید (ر.ک: معراج السعادة)
5. فرد ریاکار بخاطر تعارضی که در درون (وجدان) و رفتار بیرونی دارد اعمالش را به طور واضح (اغلب اوقات) مشخص است که ریاکارانه است به همین خاطر بیشتر مردم به او با دید منفی نگاه می کنند و او از محبوبیت دلخواه برخوردار نمی شود و برخی
6. مبارزه با خودخواهی صفات منفی همه ریشه در خودخواهی دارند[10] (مبارزه با خود صفت و مبارزه با خودخواهی اگر با خود صفت به تنهایی مبارزه شود و حس خودخواهی باقی مانده باشد باز هم صفت ریا از آن رشد می کند)
7. کوشش در تقویت فضائل و انجام عبادات. چون بین فضائل و رذائل تلازم است هر قدر کفه فضائل سنگین تر شود کفه رذایل سبک تر و بی وزن تر می گردد (تقویت فضائل = تضعیف رذائل)[11]
8. معاشرت با افراد مخلص (او باعث تقویت روحی انسان می شود و خود یک الگو عملی زنده برای حرکت ماست)
9. دعا و توسل به اهل بیت علیهم السلام جهت خلاصی از شرّ شیطان و هوای نفس و درخواست توفیق عمل خالصانه.
10. ازدیاد بینش و آگاهی درباره هدف خلقت، حقیقت عبودیت، صفات خدا و...
11. خودتشویقی (هنگام انجام عمل خالصانه) و خودتنبیهی (هنگام تظاهر مثل انفاق کردن، کمک اضافی به پدر و مادر در کارهای منزل)
12. تلقین این که عمل ریاکارانه عمل پوچی است.
13. ذکر گفتن مدام (باعث غفلت زدایی می گردد) صلوات، لا اله الا الله و... .
14. توجه به اینکه حقیقت ریا استهزاء و تمسخر خداست (ندیدن و لحاظ کردن خدایی که ناظر است)[12]
منابع جهت مطالعه بیشتر:‌
1. بازگشت از ریا به اخلاص، عباس خدایی، نشر جلی.
2. دوچهرگان، محمد حسینی، بوستان کتاب.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند:
صلوات و بر من و اهل بیت من علیهم السلام نفاق را از بین می برد.
میزان الحکمه، ج 4، ص 3344
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . دنیای جوان، دکتر علی قائمی، انتشارات سازمان ملی جوانان، ص 140.
[2] . نیازهای جوانان، احمد صادقی اردستانی، قم، نشر خرم، 1376، ص 231.
[3] . آدلر می گوید خودنمایی واکنش است در برابر احساس حقارت واقعی یا خیالی، ر.ک: خود و ناخود، محمود اکبری، نشر سماء 1381، ص 154.
[4] . نیازهای جوان، ص 232.
[5] . همان، ص 249-245، (اقتباس).
[6] . همان، ص 249-245، (اقتباس).
[7] . اختلال های روانی DSM-4-IR، دکتر محمدرضا نیکخو، 1381، انتشارات سخن، ص 7680 و 1044 و 1039 اقتباس.
[8] . میزان الحکمه، محمدی ری شهری، چهار جلدی، ج 4، ص 3338، دارالحدیث، قم.
[9] . همان، ص 3344.
[10] . اخلاق اسلامی، محمدعلی سادات، 1368، چاپ ششم، نشر سمت، ص 265 (اقتباس).
[11] . همان، ص 266.
[12] . خلاصه معراج السعاده، شیخ عباس قمی، مؤسسه در راه حق.