نمازی که مؤمن در برابر خدا انجام می دهد، قبل از هر چیز اقرار به یگانگی او است؛ یعنی، او را پروردگار مطلق شناختن و هیچ یک از آفریده ها را با او شریک ندانستن است. بنابراین منظور از اخلاص در نماز این است که انسان صرفا به خاطر خدا اقدام به اقامه نماز نموده و در نماز، تنها او را در نظر داشته باشد و هیچ چیز را در این عمل عبادی شریک خداوند قرار ندهد.
انسان ها ممکن است با انگیزه های متفاوتی خداوند متعال را عبادت کنند که این انگیزه ها هر چند متفاوت است اما در نهایت به خاطر خداوند متعال می باشد ممکن است فردی نماز بخواند اما نماز و عبادت او برای رسیدن به ثواب اخروی آن باشد و امکان دارد فرد دیگری به خاطر ترس از عذاب الهی خداوند را عبادت کند و یا کس دیگری خداوند را خالصانه و فقط با انگیزه شکر و سپاسگزاری از نعمت هایی که به او داده عبادت کند، همان گونه که حضرت علی علیه السلام فرموده اند: (إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَغْبَةً فَتِلْک عِبَادَةُ التُّجَّارِ وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَهْبَةً فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْعَبِیدِ وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ شُکْراً فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْأَحْرَار)1؛ (گروهی با هدف رسیدن به ثواب های اخروی خدا را عبادت می کنند که این عبادت تجّار و بازرگانان است و گروهی دیگر از جهت ترس از عذاب الهی، خدا را عبادت می نمایند که این عبادت بردگان است. و گروهی به انگیزه شکر و سپاسگزاری از نعمت های پروردگار عبادت خداوند می نمایند که این عبادت احرار و آزادگان است).
اما نکته مهم این است که نماز و عبادت به خاطر ثواب الهی و یا ترس از عذاب خداوند به این معنا نیست که انسان دیگر خدا را قبول ندارد و یا اگر نمازهایش را با این انگیزه ها خواند دیگر نمازهایش به خاطر خدا نبوده است؛ چرا که، هم آن کسی که به خاطر ثواب نماز می خواند و هم آن کسی که با انگیزه در امان ماندن از عذاب خداوند نماز می خواند در مرحله اوّل به خداوند متعال و وعده های او مبنی بر پاداش و عذاب الهی ایمان دارد و پس از ایمان به خداوند و گفته هایش براساس آنچه او دستور داده نماز می خواند و این همان نماز خواندن به خاطر خداوند می باشد. البته با این تفاوت که هر گروهی از این گروه های سه گانه توانسته اند مرتبه از مراتب معرفت الهی را طی کنند و به میزانی که نسبت به خداوند متعال معرفت پیدا کرده اند به همان میزان انگیزه خود را برای اعمال عبادی همچون نماز تنظیم نمایند.
کسب اخلاص در نیت و عمل، از دشوارترین گردنه های راه ایمان است که دست یابی به آن راه کارهای مختلفی دارد؛ از جمله:
تقویت توحید
کوتاه ترین راه عقلی برای رسیدن به اخلاص و ریشه کن کردن (ریا) تقویت توحید در دل می باشد. منظور از توحید در این مقام، توحید افعالی است یعنی، انسان باور کند که فاعل و مؤثری در عالم جز خداوند نیست (لا مؤثر فی الوجود الا اللَّه). اگر برای ما روشن شود که هیچ کس به غیر از خدا منشأ اثری نیست و بفهمیم که رزق، عطا، منع، غنا، فقر، مرض، سلامتی، ذلّت، عزّت، زندگی، مردن و... همه در دست خداوند است و هر آنچه در جهان هست مقهور امر حاکم بی شریک می باشد، دیگر دل به دیگران نمی بندیم و خودنمایی در مقابل دیگران برایمان لذّتی نخواهد داشت. زیرا ریشه (ریا) یا طمع، در مال و منافع دیگر انسان ها است، و یا محبّت و دوست داشتن مدح و ستایش انسان ها، و یا خوش نداشتن و کراهت از مذمّت و ملامت مردم است. اگر انسان این سه مشکل را حل نماید، دیگر دلیلی برای خودنمایی در مقابل انسان ها وجود نخواهد داشت.
یقین به معاد
همه ما به خدا و روز قیامت به نوعی ایمان داریم ولی این اعتقاد به مرز یقین نرسیده است، چرا که به غیرخدا امید می بندیم و متکّی بر این امید، آنان را در عمل خود شریک می نماییم؛ اما اگر ایمان خود را به مرز یقین برسانیم دیگر اعمال خود را برای هیچ کس غیر از خداوند متعال انجام نخواهیم داد.
این واقعیت با تعابیر گوناگونی در سخنان ائمه دین مورد اشاره قرار گرفته است امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: (سَبَبُ الاْءِخْلاَصِ الْیقِینُ)2؛ (اخلاص ره آورد یقین است).
و در سخن دیگر می فرماید: (عَلَی قَدْرِ قُوَّةِ الدِّینِ یکُونُ خُلُوصُ النِّیة)3؛ (اخلاص آدمی به میزان استحکام دینداری اوست).
کنترل آرزوهای دراز
هم چنین برای خلوص داشتن در عبادت، باید دامنه آرزوهای دور و دراز را جمع نمود؛ حضرت علی علیه السلام می فرماید: (قَلِّلِ الاْمَالَ تَخْلُصْ لَکَ الْأَعْمَال)4؛ (کم کن آرزوهایت را تا عمل هایت خالص شود).
تمرین
پس از تفکّر در فواید و آثار و برکات اخلاص و شناخت روش هایی که موجب می شود تا عبادات از جمله نماز از روی خلوص نیت انجام گیرد، باید در مقام عمل نیز به تمرین پرداخت و با سعی و تلاش، از کارهایی که به اخلاص نیت صدمه می زند، پرهیز نمود و کارهایی را که در خلوص نیت نقش دارند، انجام داد.5
پی نوشت:
1. نهج البلاغه، ص 510 ؛ بحارالأنوار، ج67، ص212.
2. تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص 62.
3. تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص 93.
4. تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص 155.
5. سعید شمس، پرسمان قرآنی نماز، سبط اکبر، پاییز 1387ش، سوّم، ص 203.
منبع: www.porseman.org
