بر اساس قانون اساسی، رئیس جمهور باید چه شرایطی را دارا باشد؟

مقدمه
ریاست جمهوری به دلیل جایگاهی که در نظام جمهوری اسلامی ایران دارد از اهمیت و موقعیت ویژه ای برخوردار است، زیرا رئیس جمهور به عبارتی فرد دوم مملکت است و به لحاظ این که بخش های اقتصادی و مدیریتی کشور در این نهاد و زیر مجموعه آن متمرکز است، لذا انتخاب او برای مردم و مسئولین به منزله تعیین برنامه های کلان اقتصادی، سیاسی و مدیریتی کشور در نهاد مجریه کشور بوده و نزد اذهان همگان مسئول این نهاد که قسمت مهمی از سرنوشت کشور به دست او رقم زده می شود، فرد لایق و کارآمدی باید باشد.
به علت این که صاحبنظران و اندیشمندانی که قانون اساسی کشور را تهیه و تدوین نمودند اهمیت ویژه ای برای نهاد ریاست جمهوری قائل بودند، مخصوصاً بعد از این که در سال 1368 نهاد نخست وزیری در قانون اساسی حذف و اختیارات رئیس جمهور گسترده تر شد، لذا برای بررسی شرائط رئیس جمهوری اصول مربوط به این را بررسی می نماییم.

ریاست جمهوری در قانون اساسی
مطابق قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران؛ رئیس جمهور باید از میان رجال مذهبی و سیاسی که واجد شرایط زیر باشند انتخاب گردد: ایرانی الاصل، تابع ایران، مدیر و مدبر، دارای حسن سابقه و ا مانت و تقوی، مؤمن و معتقد به مبانی جمهوری اسلامی ایران و مذهب رسمی کشور.
هر چند که در این اصل ویژگی های شخص لایق برای انتخابات را به طور کلی بیان نموده است، اما همین عناوین با دقت و ملاحظات زیادی لحاظ شده اند و می تواند هم برای نهاد های تعیین صلاحیت و هم برای انتخاب کنندگان معیار و ملاک تعیین کننده باشد البته از آن جایی که شروطی مانند ایرانی الاصل بودن یا دارای حسن سابقه بودن کمتر بحث و مناظره است، لذا به تبیین معیارهای کلیدی و اصلی رئیس جمهوری از دیدگاه قانون اساسی می پردازیم:

الف) رجل مذهبی:
منظور از شخصیت مذهبی چیزی فراتر از نمازخوان بودن و مراد امثال آن است و کسی است که تفکر مذهبی داشته و در لحاظ شناخت اصول بنیادین اسلام متفکر و اندیشمند باشد.

ب) رجل سیاسی:
سیاست یعنی کشورداری و اصولا علم سیاست را علم اداره کشور را گویند لذا شخصیت سیاسی کسی است که بتواند کشورداری کند، البته سیاسی بودن به معنای سیاست باز و حزب باز نیست بلکه منظور توانمندی اداره کشور در عرصه های گوناگون، نظیر فرهنگ، اقتصاد، مسائل اجتماعی، علمی و بین المللی است، لذا نباید شخصیتی صنفی داشته باشد.
در این زمینه می توان به فرمانی که حضرت علی علیه السّلام به مالک اشتر نخعی، فرزند حارث نوشته است، مراجعه کرد و این فرمان و سایر بیانات معصومین علیهم السّلام در این زمینه می تواند نصب العین و منش برای کشور داری و ادای مسئولیت های اجرایی باشد و حتی مدیران می توانند از تجربیات و عملکرد گذشتگان عالم سیاست هم کمال استفاده را کنند تا وضعیت را از قبل هر چه بهتر و نیکوتر بگردانند. همانگونه که حضرت امام خمینی از انقلاب مشروطه و وقایع و حوادث آن و همچنین از مبارزات عالمانی، همچون شیخ فضل الله نوری و شهید سید حسن مدرس در قیام و نهضت خود استفاده نمودند، نیز نامزدین ریاست جمهوری می توانند از تجربیات دولت های قبلی در زمینه پیش برد اهداف مقدس جمهوری اسلامی ایران بهره ببرند.

ج) مدیر و مدبر بودن:
این امر که مد نظر همگان است و واحد ابعاد گوناگون می باشد و می تواند نقش اساسی در تغییر و تحولات مثبت در جامعه ایفا نماید، لذا نیاز دارد تا در ابعاد گوناگون آن بررسی دقیق صورت پذیرد:

1. واجد مدیریت کلان منابع مالی و ا نسانی:
ریاست جمهوری باید با امور مالی آشنایی داشته باشد تا بتواند بر متصدیان این بخش نظارت داشته باشد و از عهده وظیفه مربوطه برآید، زیرا او مستقیما مسئول امور برنامه و بودجه و امور اداری و استخدامی کشور است هر چند که می تواند بر عهده دیگری بگذارد.[1]

2. آگاه به اختیارات وزرا و توانمند برای نظارت و هماهنگی عملکرد وزرا:
مطابق اصل 133 قانون اساسی به جهت این که وی وزیر مناسب برای هر پستی را انتخاب کند، لذا لازم است که اختیارات هر یک از وزرا را بداند نیز باید بر کار وزیران نظارت داشته و تدابیر لازم برای هماهنگ ساختن آن را داشته باشد.[2] پس باید بتواند مدیریت لازم را اعمال کند.

3. توانمند به ایجاد تفاهم و هماهنگی بین وزرا و رفع اختلاف آنان:
یعنی باید بتواند تصمیمات و مذاکرات هیئت وزیران را جمع بندی کند و برنامه و خط مشی دولت (برنامه ریزی دولتی) را تبیین کند.[3]

4. توانمند به سازماندهی و مدیریت دستگاه ها و معاونت ها:
قدرت سازماندهی دستگاه ها و وزارتخانه ها و به اجرا درآوردن قوانین مربوطه را داشته باشد[4].

5. آگاه به شرایط بین المللی موجود و حقوق بین الملل:
درک لازم را از شرایط بین المللی موجود داشته باشد. خصوصا در حال حاضر که جمهوری اسلامی ایران با انواع تهدیدات مواجه است زیرا مسئولیت انتخاب سفراء و حضور در مجامع بین المللی با او است.[5] نیز باید آشنایی با حقوق بین الملل هر چند به نحو اجمالی داشته باشد، زیرا امضای معاهدات و صلح دعاوی بین المللی با اوست و باید واجد قدرت بیان و مجاب کردن مخاطبین در عرصه های داخل و خارج باشد.[6]

6. توانمند به حفظ و تأمین امنیت کشور و توانا در هماهنگی بین ارکان امنیتی کشور:
زیرا او رئیس شورای امنیت ملی است و چنین مسولیت مهمی باید توانایی لازم آن در فرد مسئول آن وجود داشته باشد.[7]
6. هماهنگ با ولایت فقیه: قدرت و آمادگی هماهنگی با رهبری را داشته باشد، زیرا قوای سه گانه زیر نظر ولایت مطلقه هستند، لذا باید سلسله مراتب اداری را نسبت به رهبری داشته باشد.[8]

7. مروج فرهنگ اسلامی و رافع موانع آن:
توان و آمادگی لازم برای ترویج دین، اخلاق و مقابله با نفوذ فرهنگ منحط غرب را داشته باشد، زیرا چنین امری در قسم ریاست جمهوری[9] آمده است، لذا باید بتواند بر ارتقاء فرهنگ و ارزش های والای اسلامی و انسانی در جامعه کوشا باشد.

8. پرهیز از انحصار طلبی:
توان و قابلیت استفاده از مشارکت سیاسی اجتماعی همه جانبه گروه ها و اقشار جامعه در سرنوشت کشور را داشته باشد، زیرا اصل 121 قانون اساسی می گوید: باید رئیس جمهور خودکامه، مستبد و انحصار طلب نباشد. از این روی باید او به قدرت نگرش امانتی بودن داشته باشد و به قول شهید دکتر بهشتی (ره) شیفته خدمت باشد نه تشنه قدرت.

9. مسئولیت پذیری:
مسؤولیت پذیر و وظیفه شناس در انجام تعهدات اداری باشد، زیرا در اصل 121 آمده است که او در قبال رهبر و مجلس مسئول است و باید بتواند به کارآمدی نظام ارتقا بخشد.[10]

در اینجا در ادامه مطلب به جهت اینکه مقام معظم رهبری از سطح کلان مسائل مربوط به اداره کشور را زیر نظر دارند و خود نیز در برهه ای از زمان این مسئولیت را در نظام بر عهده داشته اند و بی گمان بیش از هر کارشناس و فرد خبره دیگر بر این امر راقف هستند، لذا از بیانات ایشان در این رابطه بهره می جوئیم:
شرایط ریاست جمهوری از دیدگاه رهبری
ایشان در سخنرانی های عمومی خود از عید فطر سال 83 تا 28/2/1384 درباره رئیس جمهور واجد صلاحیت مطالبی را بیان داشته اند که به اجمال به آنها اشاره می کنیم:
در برخورد با مسائل توسعه از یاد قشرهای ضعیف و مظلوم غافل نشود و به فکر معیشت، دین و فرهنگ مردم باشد و دارای ویژگی های کارآمدی، توانایی، شادابی و نشاط، کفایت، علاقمند مبارزه با فقر و فساد و تبعیض، مردمی بودن، مؤمن به هدف های انقلاب و استقلال و پیشرفت کشور، شناخت وظایف و عمل به آن با قوت و اقتدار، با حوصله، اهمیت دادن به امنیت، هوشمندی، ‌با تدبیر و مصمم، توان اشتغال زایی بالا و با همت باشد.[11]
نیز مطابق با نظر ایشان رئیس جمهوری از لحاظ بینش باید معتقد به مبانی نظام باشد و در این خط و مسیر، مدیریت و برنامه ریزی های خود را تنظیم اعمال و اجرا نماید و باید اصلاحات در مدیریت او اصولگرایانه باشد و از تقلید و پیروی از الگو های غرب که منجر به سلطه آنان و نتیجه ندادن و عبث شدن فعالیت ها می گردد، بپرهیزد و به عنوان یکی از مسئولین باید همواره پاسخگوی ملت باشد.[12]
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و سخنرانی های مقام معظم رهبری در ایام انتخابات.
2. هاشمی. محمد، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران: نشر دادگستر.

پی نوشتها:
[1] . قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اصل 126.
[2] . همان اصل 134.
[3] . همان.
[4] . همان.
[5] . همان، اصول 125 و 128.
[6] . همان، اصول 139 و 77.
[7] . همان، اصل 176.
[8] . همان، اصل 57.
[9] . همان، اصل 121.
[10] . ر.ک: گفتگوی اختصاصی با کعبی حقوقدان شورای نگهبان، روزنامه جمهوری اسلامی ایران، 18/2/1384 (با دخل و تصرف).
[11] . روزنامه جوان 1/3/1384.
[12] . برگرفته از سخنان رهبر معظم انقلاب، روزنامه کیهان 20 اردیبهشت 1384.
منبع: اندیشه قم