اسلام به عنوان آخرین دین مُرسَل برای هدایت آدمیان تا قیام قیامت آمده است.[1] خاتمیت آن اقتضا می‌کند که کامل‌ترین دین مُرسَل باشد و تمامی آنچه را که باید از دین نفس الامری به وحی و نقل بیان گردد، شامل شود.[2] از سوی دیگر،چون این دین در زمان و مکان خاصی نازل شده و با مخاطبان اولیه‌ی خاصی مواجه بوده، گاه عناصر دینی در آن با توجه به موقعیت ارایه شده است، و این امر به ویژه در سنت معصومان‌علیهم السلام و به خصوص در رفتار آنها، باید مورد توجه قرار گیرد. گنجینه‌ی معارف اسلامی مملوّ از عناصر جهان‌شمول و موقعیتی است که از زمان بعثت رسول اکرم‌صلی الله علیه وآله وسلم تا غیبت کبری امام زمان )عج( بیان شده است. تاکنون فقیهان و عالمان دین در برخورد با این مجموعه‌ی گرانقدر شیوه‌ای جزءگرایانه و خردنگر را دنبال کرده‌اند و هر گاه با پرسشی مواجه شده‌اند، با مراجعه به آن کوشیده‌اند، پاسخی در خور بیابند. در این روش هیچ‌گاه ارتباط عناصر جهان‌شمول با یکدیگر و رابطه‌ی آنها با عناصر موقعیتی ملحوظ نبوده است. هر چه در دین یافت می‌شده، به عنوان امری ثابت و لایتغیر تلقی می‌گشته است، مگر آن که نشانه‌ای بر خلاف آن یافت شود و در این صورت به عنوان حکم متغیّر محسوب می‌شده و هیچ جست‌وجویی از حکم، یا احکام ثابتی که ریشه‌ی آن را تشکیل می‌داده‌اند، نمی‌شده است. این رویّه باعث شده است تا مباحث اسلامی فاقد نگرش کلان و نظام‌مند باشند و اجزاء ساختار اندیشه‌ی اسلامی، بی هیچ آداب و ترتیبی، بدون تدوین مدوّن، کنار هم قرار گیرند. این کنار هم آمدن هر چند در نهایت نظمی را پدید آورده، ولی هیچ گاه ترابط منطقی اجزاء و نحوه‌ی تأثیر و تأثّر آنها در یکدیگر مورد کاوش و دقت نظر واقع نشده است. از سوی دیگر، به نحوه‌ی پیدایش عناصر موقعیتی در نصوص دینی چندان توجّهی نشده و با تمام آنچه وارد شده، به عنوان حکم ثابت و عنصر جهان‌شمول برخورد شده است. و اگر در موردی آیات و نشانه‌های تاثیر موقعیت آشکار و واضح بوده است، آن را عنصری موقعیتی بر شمرده و به سادگی از کنار آن گذشته‌اند، بی آن که پرسشی از زمینه و ریشه‌ی آن مطرح کنند. همین عوامل سبب شده تا ما در ارایه‌ی نظام‌های اسلامی در زمینه‌های گوناگون، مانند اقتصاد، سیاست، و...، ناتوان باشیم و نتوانیم تصویر روشنی از فلسفه‌ی سیاسی اسلام، فلسفه‌ی اقتصادی اسلام، ...یا مکتب سیاسی اسلام، مکتب اقتصادی اسلام، ...و مباحثی از این دست عرضه کنیم. از سوی دیگر، نحوه‌ی تاثیر زمان و مکان در عناصر دینی و چگونگی نقش موقعیت در آنها به وضوح تبیین نشده و ارتباط عناصر موقعیتی با عناصر جهان‌شمول به گونه‌ای منطقی واضح نشده است. "نظریه‌ی اندیشه مدوّن )نظام‌مند( در اسلام"یک تئوری برای پاسخ به چنین پرسش‌هایی بر اساس مبانی مذکور در بحث‌های قبلی است. منابع مطالعه بیشتر: 1. مهدی هادوی تهرانی، ولایت و دیانت، مؤسسه فرهنگی خانه خرد، قم، چاپ دوم، 1380. 2. مهدی هادوی تهرانی، مبانی کلامی اجتهاد، مؤسسه فرهنگی خانه خرد، قم، چاپ اول، 1377. 3. مهدی هادوی تهرانی، مکتب و نظام اقتصادی اسلام، قم، مؤسسه فرهنگی خانه خرد، چاپ اول، 1378. پی نوشتها: [1] شهید مطهری می‌گوید: برای یک مسلمان ممکن نیست چنین مسئله‌ای مطرح باشد که آیا بعد از پیامبر ما صلی الله علیه وآله، پیامبر دیگری هم هست یا نیست؟ تصوّر این که بعد از پیغمبر ما صلی الله علیه وآله، پیغمبر دیگری در دنیا بیاید، با ایمان به پیغمبری این پیغمبر منافات دارد. )ر.ک: شهید مطهری، خاتمیت، ص 12). [2] در روایت از امام صادق‌علیه السلام نقل شده است: حلال محمد حلال ابداً الی یوم القیامة و حرامه حرام ابداً الی یوم القیامة؛ حلال محمد همواره تا روز قیامت حلال است و حرام او همواره حرام تا روز قیامت حرام است.)ر.ک: الکلینی، الکافی، ج 1، ص 58، حدیث 19). http://farsi.islamquest.net
اسلام به عنوان آخرین دین مُرسَل برای هدایت آدمیان تا قیام قیامت آمده است.[1] خاتمیت آن اقتضا میکند که کاملترین دین مُرسَل باشد و تمامی آنچه را که باید از دین نفس الامری به وحی و نقل بیان گردد، شامل شود.[2]
از سوی دیگر،چون این دین در زمان و مکان خاصی نازل شده و با مخاطبان اولیهی خاصی مواجه بوده، گاه عناصر دینی در آن با توجه به موقعیت ارایه شده است، و این امر به ویژه در سنت معصومانعلیهم السلام و به خصوص در رفتار آنها، باید مورد توجه قرار گیرد. گنجینهی معارف اسلامی مملوّ از عناصر جهانشمول و موقعیتی است که از زمان بعثت رسول اکرمصلی الله علیه وآله وسلم تا غیبت کبری امام زمان )عج( بیان شده است.
تاکنون فقیهان و عالمان دین در برخورد با این مجموعهی گرانقدر شیوهای جزءگرایانه و خردنگر را دنبال کردهاند و هر گاه با پرسشی مواجه شدهاند، با مراجعه به آن کوشیدهاند، پاسخی در خور بیابند. در این روش هیچگاه ارتباط عناصر جهانشمول با یکدیگر و رابطهی آنها با عناصر موقعیتی ملحوظ نبوده است. هر چه در دین یافت میشده، به عنوان امری ثابت و لایتغیر تلقی میگشته است، مگر آن که نشانهای بر خلاف آن یافت شود و در این صورت به عنوان حکم متغیّر محسوب میشده و هیچ جستوجویی از حکم، یا احکام ثابتی که ریشهی آن را تشکیل میدادهاند، نمیشده است.
این رویّه باعث شده است تا مباحث اسلامی فاقد نگرش کلان و نظاممند باشند و اجزاء ساختار اندیشهی اسلامی، بی هیچ آداب و ترتیبی، بدون تدوین مدوّن، کنار هم قرار گیرند. این کنار هم آمدن هر چند در نهایت نظمی را پدید آورده، ولی هیچ گاه ترابط منطقی اجزاء و نحوهی تأثیر و تأثّر آنها در یکدیگر مورد کاوش و دقت نظر واقع نشده است.
از سوی دیگر، به نحوهی پیدایش عناصر موقعیتی در نصوص دینی چندان توجّهی نشده و با تمام آنچه وارد شده، به عنوان حکم ثابت و عنصر جهانشمول برخورد شده است. و اگر در موردی آیات و نشانههای تاثیر موقعیت آشکار و واضح بوده است، آن را عنصری موقعیتی بر شمرده و به سادگی از کنار آن گذشتهاند، بی آن که پرسشی از زمینه و ریشهی آن مطرح کنند.
همین عوامل سبب شده تا ما در ارایهی نظامهای اسلامی در زمینههای گوناگون، مانند اقتصاد، سیاست، و...، ناتوان باشیم و نتوانیم تصویر روشنی از فلسفهی سیاسی اسلام، فلسفهی اقتصادی اسلام، ...یا مکتب سیاسی اسلام، مکتب اقتصادی اسلام، ...و مباحثی از این دست عرضه کنیم.
از سوی دیگر، نحوهی تاثیر زمان و مکان در عناصر دینی و چگونگی نقش موقعیت در آنها به وضوح تبیین نشده و ارتباط عناصر موقعیتی با عناصر جهانشمول به گونهای منطقی واضح نشده است.
"نظریهی اندیشه مدوّن )نظاممند( در اسلام"یک تئوری برای پاسخ به چنین پرسشهایی بر اساس مبانی مذکور در بحثهای قبلی است.
منابع مطالعه بیشتر:
1. مهدی هادوی تهرانی، ولایت و دیانت، مؤسسه فرهنگی خانه خرد، قم، چاپ دوم، 1380.
2. مهدی هادوی تهرانی، مبانی کلامی اجتهاد، مؤسسه فرهنگی خانه خرد، قم، چاپ اول، 1377.
3. مهدی هادوی تهرانی، مکتب و نظام اقتصادی اسلام، قم، مؤسسه فرهنگی خانه خرد، چاپ اول، 1378.
پی نوشتها:
[1] شهید مطهری میگوید: برای یک مسلمان ممکن نیست چنین مسئلهای مطرح باشد که آیا بعد از پیامبر ما صلی الله علیه وآله، پیامبر دیگری هم هست یا نیست؟ تصوّر این که بعد از پیغمبر ما صلی الله علیه وآله، پیغمبر دیگری در دنیا بیاید، با ایمان به پیغمبری این پیغمبر منافات دارد. )ر.ک: شهید مطهری، خاتمیت، ص 12).
[2] در روایت از امام صادقعلیه السلام نقل شده است: حلال محمد حلال ابداً الی یوم القیامة و حرامه حرام ابداً الی یوم القیامة؛ حلال محمد همواره تا روز قیامت حلال است و حرام او همواره حرام تا روز قیامت حرام است.)ر.ک: الکلینی، الکافی، ج 1، ص 58، حدیث 19).
http://farsi.islamquest.net
- [سایر] چرا طرح یک تئوری کامل و فراگیر برای بیان اندیشهی اسلامی ضرورت دارد؟
- [سایر] چرا طرح یک تئوری کامل و فراگیر برای بیان اندیشه اسلامی ضرورت دارد؟
- [سایر] چرا طرح معتدلی میتوان دربارهی جامعیت اندیشهی اسلامی ارایه نمود؟
- [سایر] آیا ضرورت دارد که ما دوباره انسان را بشناسیم و دنبال تئوری ها باشیم ؟
- [سایر] تئوری ها و نظریه های مختلف پیرامون انقلاب اسلامی و دلایل آنها چیست؟
- [سایر] چرا امامان ما در تبلیغ امر دین و تشکیل یک حکومت فراگیر اسلامی موفق نبودند؟
- [سایر] نقش افسر جنگ نرم در جنگ نرمِ زیرپوستی بسیار فراگیر بین جمهوری اسلامی و آمریکا چیست؟
- [سایر] چه طرح معتدلی میتوان درباره جامعیت اندیشه اسلامی ارایه نمود؟
- [سایر] طرح صحیح اجتماعی و اسلامی برای پوشش زنان چیست؟
- [سایر] ترمیدور ایرانی و انقلاب اسلامی چیست؟بازگشت در چه زمینه و زمانهای محتملتر است؟ براساس تئوری اسلامی انقلاب، هنگامه و گاهوارهی بازگشت چیست؟نسخه رهبر انقلاب برای جلوگیری از ترمیدور انقلاب اسلامی؟
- [آیت الله صافی گلپایگانی] . مسافرت به بلاد کفار و نقاطی که انسان در آن نقاط نمی تواند وظایف اسلامی خود را انجام دهد جز در موارد ضرورت و ارشاد آنها، جایز نیست.
- [آیت الله جوادی آملی] .ارائه طرح و برنامههای علمی و عملی, جهت اصلاح امور امت اسلامی، حفظ استقلال اقتصادی و مانند آن , در مسجد بدون رجحان نخواهد بود؛ چنان که تعلیم امور نظامی برای جهاد و دفاع دینی در غیر وقت نماز, هیچ کراهتی ندارد.
- [آیت الله جوادی آملی] .اگر پیش از تمام شدن ذکر واجب رکوع، عمداً سر از رکوع بردارد, نماز او باطل است و اگر سهواً یا روی ضرورت سر بردارد، چنانچه پیش از خروج از حدّ رکوع یادش بیاید, یا ضرورت برطرف شود, باید ذکر رکوع را تمام نماید و اگر پس از خروج از حدّ رکوع یادش بیاید یا ضرورت برطرف شود نماز او صحیح است.
- [آیت الله بهجت] مرد میتواند در غیر حال ضرورت دختربچهای را که سن او از سه سال بیشتر نیست غسل دهد، زن هم میتواند در غیر حال ضرورت پسربچهای را که سه سال بیشتر ندارد، غسل دهد.
- [آیت الله اردبیلی] معامله دارویی که عین آن نجس است، در صورت ضرورت و انحصار، اشکال ندارد.
- [آیت الله مظاهری] طرح دوباره دعوی بعد از حکم قاضی جایز نیست، بنابراین اگر مدّعی بیّنه نداشت و با قسم خوردن منکر، فصل خصومت شد، و بعد از فصل خصومت مدّعی بیّنه پیدا کرد نمیتواند دوباره طرح دعوی کند گرچه نزد قاضی دیگر باشد.
- [آیت الله مکارم شیرازی] خوردن ماهی های کوچک زنده اشکال دارد، مگر برای درمان در مقام ضرورت.
- [آیت الله مکارم شیرازی] نگاه کردن طبیب مرد به زن نامحرم برای معالجه در صورتی که ضرورت داشته باشد جایز است.
- [آیت الله سبحانی] هرگاه ضرورت ایجاب کند که از مسجد بیرون برود و کاری را انجام دهد، باید نزدیک ترین راه به مقصد را انتخاب کند. و اگر در نیمه راه یا هنگام برگشتن، بدون ضرورت مکث کند، و سپس به مسجد باز گردد اعتکاف باطل می شود.
- [آیت الله مکارم شیرازی] 11 تغییر جنسیت و ظاهر ساختن جنسیت واقعی ذاتاً خلاف شرع نیست; ولی باید از مقدمات مشروع استفاده شود یعنی نظر و لمس حرام در آن نباشد، مگر اینکه به حد ضرورت همچون ضرورت مراجعه بیمار به طبیب، رسیده باشد که جایز است.