مطلبی که باید به آن توجه داشت و در اسلام به آن توجه خاص شده مسأله تفاوت‌های روحی و جسمی زنان و مردان و تفاوت وظایف آنهاست. یک حقیقت غیر قابل انکار این است که مرد و زن از نظر جسمی و شرایط فیزیولوژیک با یکدیگر متفاوتند و هر یک برای انجام وظایف ویژه‌ای آفریده شده‌اند. اینکه بعضی‌ها اصرار دارند این دو جنس را مساوی در همه چیز قلمداد کنند اصراری دور از واقعیت است و مطالعات مختلف علمی آن را انکار می‌کند(1)، آیا با وجود این تفاوت آشکار می‌توان گفت زن و مرد باید در تمام شئون همراه یکدیگر گام برداشته و در تمام کارها مثل هم باشند؟ حتی در جوامعی که شعار آنها مساوات و برابری بین زن و مرد در تمام جهات است، در عمل غیر آن دیده می‌شود. مثلًا مدیریت سیاسی و نظامی بیشتر آنها در دست مردان است. واقعیت این است که جنس زن برای انجام وظایف متفاوتی با مرد آفریده شده و به همین دلیل احساسات متفاوتی دارد. قانون آفرینش گرمی کانون خانواده و پرورش نسل‌ها را بر عهده او گزارده به همین دلیل سهم بیشتری از عواطف و احساسات به او داده است. در حالی که وظایف خشن و سنگین اجتماعی بر عهده جنس مرد گذارده شده و سهم بیشتری از دوراندیشی به او اختصاص یافته. بنابراین اگر بخواهیم عدالت را اجرا کنیم باید پاره‌ای از وظایف اجتماعی که نیاز بیشتری به اندیشه و مقاومت و تحمل شدائد دارد بر عهده مردان گزارده شود و وظایفی که عواطف و احساسات بیشتری را می‌طلبد بر عهده زنان.(2)
قرآن کریم با تصریح به واقعیت حقوقی زنان، عدالت در وضع قوانین را نیز گوشزد نموده است با اشاره به این حقیقت که لازمه این عدالت عدم برابری بین زنان و مردان در برخی حقوق است(3)، آنجا که می‌فرماید: (و لهن مثل الذی علیهن بالمعروف و للرجال علیهن درجه و الله عزیز حکیم)(4) (و برای زنان همانند وظایفی که بر دوش آنهاست حقوق شایسته‌ای قرار داده شده و مردان بر آنان برتری دارند و خداوند توانا و حکیم است).
در تفسیر مجمع البیان آمده است(5): ام سلمه یکی از همسران پیامبر روزی به پیامبر اکرم (ص) عرض کرد: چرا مردان به جهاد می‌روند و زنان جهاد نمی‌کنند و چرا برای ما نصف میراث آنها مقرر شده ای کاش ما هم مرد بودیم و همانند آنها به جهاد می‌رفتیم و موقعیت اجتماعی آنها را داشتیم و همانند این پرسش‌ها را دیگر زنان نیز از پیامبر (ص) مطرح کرده بودند که این آیه نازل شد: (برتری‌هایی که خداوند نسبت به بعضی از شما بر بعضی دیگر قرار داده آرزو نکنید (این تفاوت‌های طبیعی و حقوقی برای حفظ نظام اجتماع شما و طبق اصل عدالت است ولی با این حال:) مردان و زنان هر کدام بهره‌ای از کوشش‌ها و تلاش‌ها و موقعیت خود دارند (و نباید حقوق هیچ یک پایمال گردد) و از فضل (و رحمت و برکت) خدا درخواست کنید و خداوند به هر چیز داناست.)(6)
همان طور که در شأن نزول آمده است تفاوت سهم ارث مردان و زنان و دیگر تفاوتها برای جمعی به صورت یک سؤال در آمده بود آنها گویا توجه نداشتند که این تفاوت به خاطر آن است که هزینه زندگی عموما بر دوش مردان است و دیگر تفاوتها نیز به جهت تفاوت از نظر آفرینش و جنسیت و صفات جسمی و روحی است که همه آنها بر طبق عدالت و قانون الهی است و اگر غیر آن مصلحت بود برای شما قرار داده میشد بنابراین آرزوی تغییر آنها یک نوع مخالفت با مشیت پروردگار- که عین حق و عدالت است- می‌باشد. اما در عین حال این آیه گوش زد می‌کند که نباید این تفاوت جنسیت سبب شود که یکی از این دو جنس حقوق دیگری را پایمال کند لذا بلافاصله می‌فرماید (مردان و زنان هر کدام بهره‌ای از کوشش‌ها و تلاش‌ها و موقعیت خود دارند).
نکته مهم دیگری که باید به آن توجه داشت: اهمیت و اهتمام اسلام به حفظ حرمت زن و پاسداشت کرامت وی و تأکید بر حفظ عفت و پاکدامنی اوست. و شاید یکی از فلسفه‌های قوانینی که این گونه محدودیتها را برای بانوان قرار داده است در صدد توجه دادن آنان به جایگاه بلند و مرتبه والای آنان در آئین الهی می‌باشد و توجه دادن به کرامتی است که خداوند به آنان بخشیده و فراهم آوردن ضمانت‌ها و
تعهدات کافی برای حفظ پاکی و پاکدامنی آنان می‌باشد.(7)
قضاوت
اما از سوی دیگر، اسلام زن را مانند مرد برخوردار از روح کامل انسانی و اراده و اختیار دانسته و او را در مسیر تکامل که هدف خلقت است می‌بیند لذا هر دو را در یک صف قرار داده و با خطاب‌های (یا ایها الناس) و (یا ایها الذین آمنوا) مخاطب ساخته برنامه‌های تربیتی، اخلاقی و علمی را برای آنها لازم کرده است. و با آیاتی مثل (من عمل صالحا من ذکرا و انثی و هو مؤمن فاولئک یدخلون الجنة)،(8) وعده برخوردار شدن از سعادت کامل را به هر دو جنس داده و با آیاتی مانند: (من عمل صالحا من ذکر او انثی و هو مؤمن فلنحیینه حیوة طیبة و لنجزینهم اجرهم باحسن ما کانوا یعملون)،(9) می‌گوید: هر کدام از زن و مرد می‌توانند به دنبال انجام برنامه‌های اسلام و وظایف الهی به تکامل معنوی و مادی برسند و به حیاتی طیب و پاکیزه که سراسر سعادت نور است گام نهند.
در پایان برای آگاهی بیشتر و بهتر مطالعه کتاب ارزشمند (نظام حقوق زن در اسلام) اثر استاد شهید مطهری، به خصوص بخش‌های پنجم، ششم و هفتم را توصیه می‌کنیم.
اما در رابطه با قضاوت زن قبل از پاسخ به این سؤال مقدمه کوتاهی لازم است.
هر چند گرایشات افراطی به تساوی حقوقی زن و مرد از یک سو، ظلم تاریخی وارد بر زنان از سوی دیگر، ممکن است سخن گفتن از تفاوت‌های زن و مرد را با مشکل و قضاوت پیشینی منفی روبرو سازد، اما حقیقت آن است که واقعیات عینی تابع احساسات و قضاوت انسان قرار ندارند و تفاوت زن و مرد هم از نظر جسمی و بدنی و هم از نظر روحی و عاطفی آن قدر روشن است که انکار آن همچون انکار بدیهیات است. البته واضح است که سوء استفاده مردان از این تفاوت طبیعی و ذاتی هرگز نمی‌تواند دلیلی بر نفی و انکار این تفاوتها باشد، بلکه برعکس فقط شناخت این تفاوت است که می‌توان به تنظیم روابط حقوقی عادلانه متناسب با این واقعیات برای زن و مرد اقدام نمود. تفاوت زن و مرد- چه به صورت درست و چه به صورت نادرست- از دیرباز مورد توجه دانشمندان و فلاسفه‌ای همچون افلاطون و ارسطو بوده است و امروز نیز به گونه‌ای دیگر مورد توجه دانشمندان علوم فیزیولوژی، روان‌شناسی و جامعه‌شناسی قرار دارد. از دیدگاه اسلام این تفاوت به هیچ وجه به اینکه مرد یا زن جنس برتر است و دیگری جنس پایین‌تر و پست‌تر و ناقص‌تر مربوط نیست. قانون خلقت این تفاوتها را برای این به وجود آورده است که پیوند خانوادگی زن و مرد را محکم‌تر کند و شالوده وحدت آنها را بهتر بریزد (با این مقدمه به سراغ سؤالات می‌رویم).
تصدی امر قضا به عنوان یک واجب کفایی، بیش از آنکه حق باشد تکلیف است. لذا در برخی روایات با تعبیر (لیس علی المرئه) یعنی بر عهده زنان این تکلیف تحمیل نشده است و تعبیر (لیس للمرئه) نشده است.
آنچه مسلم است این است که زن، وظیفه‌ای برای تصدی امر قضا ندارد. اما سخن این است که آیا منصب قضا خاص مردان است؟ مشهور چنین معتقدند هر چند کسانی هم هستند که مرد بودن را برای قاضی و قضاوت شرط نمی‌دانند. جدای از بحثهای تخصصی و فقهی، توجه به این نکته سودمند است که هر چند هم قضا و هم برخی از امور اجرایی از قبیل وزارت هر دو از شاخه‌ها و زیرمجموعه‌های امامت و رهبری هستند اما این تفاوت اساسی بین آنها وجود دارد که امور اجرایی به طور مستقیم یا غیرمستقیم تحت اشراف رهبری بوده و دخالت و اعمال ولایت توسط رهبر در این حوزه برابر اصل است، ولی مقام و منصب قضاوت، چنین نیست زیرا هر چند قاضی منصوب امام و رهبر است اما به لحاظ وظیفه قضایی مستقل است و به همین جهت اشراف بر او و دخالت در کار او خلاف اصل است. با توجه به این تفاوت و با توجه به آنکه در قضاوت از هیجانات احساسی و عاطفی و بهره‌مندی او از حزم و دوراندیشی او را در صدور رأی صائب کمک می‌کند اختصاص این وظیفه به مردان و معافیت زنان از این تکلیف کاملًا توجیه‌پذیر است زیرا قواعد اجتماعی و قوانین حقوقی بر حسب وضعیت غالب تدوین می‌شوند از این وجود تعداد زنانی فاضل و صاحب حزم و حاکم بر احساسات و عواطف خود، نمی‌تواند
ناقض قانون فوق باشد. ولی در عین حال براساس داده‌های علم روان شناسی و نیز آنچه که همه ما وجدانا در زندگی اجتماعی مشاهده می‌کنیم زنان نوعا احساساتی تر هستند و این امر نه تنها نقطه ضعف برای آنان نیست و نه تنها یک حسن بلکه یک ضرورت زندگی برای آنان است تا از این طریق در ایفای نقش بی بدیل و بی نظیر پرورش و تربیت عاطفی فرزندان موفق باشند و چون احساساتی تر هستند بعد عقلانیت آنها تحت تأثیر هیجانات، عواطف و احساسات قرار می‌گیرد.
مسأله قاضی نبودن زن یکی از احکام بسیار حکیمانه اسلام در حمایت از زن است، زیرا قضاوت تنها نیازمند علم نیست، بلکه تناسب روانشناختی نیز نیاز دارد. برخورد با انواع بزهکاران و صدور احکام خشن در برابر آنان هرگز با روحیات لطیف زن سازگاری ندارد. تجربه چند ساله اخیر نشان داده است که چند مورد استفاده از زنان در برنامه‌های قضایی موجب ابتلاء برخی از آنان به بیماری‌های شدید عصبی و روانی شده است. برخی از آنها پس از چند روزی، درخواست کناره‌گیری از این کار نموده‌اند. بنابراین کشاندن زن در این صحنه‌ها امتیازی برای زن نیست، بلکه انهدام و نابودی شخصیت او است. در این ورطه سخن بسیار است، لیکن به جهت رعایت اختصار به همین مقدار بسنده می‌شود.
امامت: امامت دو گونه است، یکی امامت ظاهری، سیاسی، اجتماعی و دیگری امامت باطنی و معنوی. (واسبغ علیکم نعمه ظاهرة و باطنة) (و نعمت‌های ظاهر و باطن خود را بر شما تمام کرد) روایت وارده از موسی بن جعفر (ع) در تفسیر آیه شریفه، که نعمت ظاهره را به امام ظاهر و نعمت باطنه را به امام باطن تفسیر نموده(10) است.
آنچه در تاریخ دیده می‌شود این است که (زن) امام ظاهری و سیاسی و اجتماعی نبوده است. اما آیا زنان به خاطر (زن بودن) نمی‌توانند امام ظاهر و سیاسی باشند؟ یا اینکه در شرایط سیاسی و اجتماعی گذشته این امر پذیرش اجتماعی نداشته است؟ به جد می‌توان احتمال داد که امامت ظاهری و سیاسی مناسب حیات روحی و معنوی بانوان نباشد. و اما امامت باطنی و معنوی که به معنای دستگیری و هدایت حقیقی از باطن و مقام ولایت است. مطمئنا بانوان بزرگواری دارای این مقام بوده‌اند مانند: فاطمه زهرا (س) که دارای مقام ولایت حقیقی و معنوی است.
پی‌نوشت
(1) مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام، بخش هفتم، صص 190 167.
(2) مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، جلد 2، ص 164 ذیل آیه 228 سوره بقره.
(3) تفسیر نمونه، جلد 2، ص 157 و 156 ذیل آیه 228 سوره بقره.
(4) بقره (2)، آیه 228.
(5) طبرسی، فضل‌بن حسن، تفسیر مجمع البیان، جلد 3، ص 73 نگاه کنید: تفسیر نمونه، جلد 3، ص 362، ذیل آیه 32، سوره نساء.
(6) نساء (4)، آیه 32.
(7) مقاله: شایستگی زنان برای عهده‌داری قضاوت، محمدی گیلانی، فصل‌نامه فقه اهل بیت، تابستان 1376، شماره 10، ص 114.
(8) غافر (40)، آیه 40.
(9) نحل (16)، آیه 97.
(10) ر. ک: طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان، ج 16، ص 252.
