معنای لغوی و اصطلاحی حسبه چیست؟

(حسبه) در لغت اسم مصدر از مادّة (احتساب) است و چنانکه ارباب لغت گفته‌اند به معنی تسلیم و صبر در برابر مشکلات برا ی طلب اجر الهی است و همچنین کوشش در انجام اعمال خیر، برای تحصیل ثواب است و از آنجا که امر به معروف و نهی از منکر بوسیله حکومت اسلامی، تلاش و کوششی است در راه اطاعت خداوند و مبارزه با منکرات، برای جلب رضای الهی، آن را (حسبه) نامیده‌اند.
در کتاب (التحقیق) دربارة معنی اصلی مادة (حسب) می‌گوید این واژه در اصل به معنی رسیدگی کردن و نظر و دقت به قصد آزمایش و امتحان می‌باشد.
این تفسیر، مناسبت زیادی با کار محتسب دارد که از بخشهای مختلف جامعه خبر می‌گیرد و سرکشی و رسیدگی می‌کند، و هر حرکتی را زیر نظر گرفته، در صورت انحرافی بودن تذکر می‌دهد و اگر مفید واقع نشد با قدرت با آن مقابله می‌کند.
ادارة (حسبه) در دوران خلفا، یکی از ادارات معروف بود، که بر کار کسبه و تجار و کشاورزان و توده‌های مردم از نظر تخلفات و منکرات نظارت می‌کرد و محتسبان هر جا کار خلافی می‌دیدند، مرتکب یا مرتکبین را نهی می‌کردند و اگر مؤثر نمی‌افتاد او را در همانجا مجازات می‌نمودند، یا دستگیر کرده تحویل قاضی و زندان می‌دادند.
به عقیدة بعضی، ریشة این مسأله به عصر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) باز می‌گردد که او خود کار محتسب را انجام می‌داد و گاه در غیاب خویش فردی را برای این منظور انتخاب می‌کرد، ولی باید قبول کرد که به کار گرفتن این واژه در آن عصر و زمان و حتی در بسیاری از کلمات فقهای پیشین معمول نبوده و به نظر می‌رسد که این واژه نخست در عصر خلفای اموی و عباسی، برای این شاخة امر به معروف و نهی از منکر انتخاب شد.
به هر حال اخباری که از عصر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به دست ما رسیده، نشان می‌دهد که هر چند کلمة (حسبه) با معنی و مفهوم امروز آن در آن عصر، متداول نبوده، ولیکن مفهوم واقعی آن، یعنی نظارت بر مسائل اجتماعی از سوی حکومت اسلامی کاملًا مراعات شده است، گاه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) این وظیفه را به بعضی از افراد واگذار می‌کرده و گاه شخصاً آن را انجام می‌داده است.
پیام قرآن ج 10، حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی و سایر همکاران