مأمون پس از شهادت امام رضا(ع)در سال 203 ق. از خراسان به بغداد آمد، دید نه تنها اهل خراسان، بلکه شیعیان در بغداد و عراق او را قاتل امام خود می‌دانند و در هر کجا که جمع می شوند او را مورد لعن و سرزنش قرار می‌دهند، به این فکر افتاد که خود را از آن جرم و گناه بیرون آورد و نظر شیعیان و علویان را نسبت به خود جلب نماید، این بود که نامه‌ای برای امام جوادعلیه السلام نوشت و با اکرام و احترام او را به بغداد خواست تا با این دسیسه ذهنیّتی که مردم از او دارند با تکریم و اکرام فراوان در انظار عمومی نسبت به امام‌علیه السلام خارج سازد[1].
شیخ مفید به سند خود از ریّان بن شبیب روایت کرده که چون مأمون خواست دخترش ام الفضل را به عقد ازدواج امام جواد(ع)در آورد، بنی عباس مطلع شدند و بر آنان بسیار گران آمد و از این تصمیم مأمون به شدّت ناراحت شدند و از این ترسیدند کار حضرت جوادعلیه السلام بدانجا بکشد که کار پدرش حضرت رضاعلیه السلام کشید و منصب ولیعهدی مأمون به آن حضرت و بنی هاشم منتقل گردد. از این رو جلسه گرفتند و در این باره به گفتگو پرداختند و بزرگان فامیل به نزد مأمون آمده گفتند: ای امیرالمؤمنین تو را به خدا سوگند می‌دهیم از تصمیم خود درباره تزویج (محمد بن علی) صرف نظر کن، زیرا از این می‌ترسیم که بدینوسیله منصبی را که خداوند به ما داده از چنگ خارج ساخته و لباس عزت و شوکتی را که خدا به ما پوشانیده، از تن ما به در آوری، زیرا تو به خوبی کینه دیرینه و تازه ما را به این گروه (بنی هاشم) می‌دانی و از رفتار خلفای گذشته با آنان آگاهی که (بر خلاف تو) آنان را تبعید می‌کردند و کوچک می‌نمودند و ما در آن رفتاری که تو نسبت به پدرش حضرت رضاعلیه السلام انجام دادی در تشویش و نگرانی بودیم تا این که خداوند اندوه ما را از طرف او برطرف ساخت تو را به خدا دست از این کار بردار دوباره ما را به اندوهی که به تازگی از سینه‌های ما دور شده، باز گردانی و رأی خویش را درباره تزویج ام الفضل از فرزند علی بن موسی الرضاعلیه السلام به سوی دیگری از خانواده و دودمان بنی عباس که شایستگی آن را دارد، باز گردان. مأمون به آنان گفت: (اما بینکم و بین آل ابیطالب فانتم السبب فیه و لو انصفتم القوم لکانوا اولی بکم)[2] و اما آن چه میان شما و فرزندان ابی طالب است، پس سبب آن شمائید و اگر شما با اینان انصاف دهید هر آینه سزاوارتر از شما هستند (به مقام خلافت و زمامداری) و اما رفتار خلفای قبل از من نسبت به آنها (که یادآور شدید) آنان با این عمل قطع رحم و خویشاوندی کردند و پناه می‌برم به خدا که من نیز همانند آنان باشم به خدا سوگند من از آن چه نسبت به ولیعهدی علی بن موسی‌علیه السلام انجام دادم هیچ پشیمان نیستم و به راستی من از او خواستم که کار خلافت را به دست بگیرد و من از خودم آن را دور سازم ولی او قبول نکرد و مقدّرات خداوند همان بود که دیدید. اما این که محمد بن علی را برای دامادی خود برگزیدم، به خاطر برتری اوست بر همه دانشمندان زمان با وجود سن کم در علم و دانش و راستی که دانش او شگفت‌انگیزاست و من امیدوارم آن چه که من از او می‌دانم برای مردم آشکار شود تا بدانند که رأی صحیح همان است که من درباره او داده‌ام.
بنی عباس در پاسخ مأمون گفتند: این نوجوان گرچه رفتار و کردارش تو را به شگفت واداشته و شیفته خود کرده است، ولی (هر چه باشد) او کودکی است که معرفت و فهم او اندک است، پس به او مهلت بده تحصیل علم کند تا عالم شود و در علم دین فقیه گردد و آن گاه به او اعتماد کن.
مأمون گفت: وای به حال شما، من به این جوان از شما آشناترم و بهتر از شما او را می‌شناسم، این جوان از خاندانی است که دانش ایشان از خداست و بسته به آن دانش ژرف و بی‌انتها و الهامات اوست پیوسته پدرانش در علم دین و ادب از همگان بی‌نیاز بودند و دست دیگران از رسیدن به حد کمال ایشان کوتاه و نیازمند به درگاه آنان بوده‌اند، اگر می‌خواهید او را آزمایش کنید تا بدانید آن چه من گفتم درست است و درستی گفتار من بر شما آشکار گردد. گفتند: (این پیشنهاد خوبی است) و ما خشنودیم که او را آزمایش کنیم پس اجازه بده ما کسی را در حضور تو بیاوریم تا از او مسائل فقهی و احکام دینی سؤال کند. آنان از نزد مأمون رفتند و به اتفاق آراء تصمیم گرفتند یحیی بن أکثم که قاضی بزرگ آن زمان بود، بخواهند از محمد بن علی(ع) مسأله ای بپرسد که او نتواند پاسخ دهد. و برای این کار وعده اموال نفیس و نویدهای فراوانی به او دادند. پس از مأمون درخواست کردند روزی را برای این مناظره تعیین نماید به دستور مأمون آن مجلس مهیا گردید و امام جواد(ع) که نه سال و چند ماه بیشتر نداشت! حاضر شد و یحیی نیز پیش روی آن حضرت نشست و در حضور مأمون سؤال خود را آغاز کرد، گفت: قربانت گردم چه می‌فرمائی درباره شخصی که مُحْرِم بوده و در حال احرام شکاری را بکشد؟ حضرت فرمود: آیا در حِلّ کشته یا در حرم، عالم به مسأله و حکم بوده است یا جاهل، از روی عمد کشته است یا به خطا، و آنگهی آیا آن شخص آزاد بوده یا عبد و برده، کوچک بوده یا بزرگ و نخستین بار بوده که چنین کاری کرده یا پیش از آن نیز انجام داده، آن شکار از پرندگان بوده یا غیر آن، از شکارهای کوچک بوده یا بزرگ، بر این عمل اصرار داشته یا پشیمان گشته بود، در شب این شکار را کشته یا در روز، در حال احرام عمره بوده یا احرام حج، (بگو کدامیک از این اقسام بوده) زیرا هر کدام حکمی جداگانه دارد.
یحیی بن أکثم از شنیدن این فروع حیرت زده شد و ناتوانی و زبونی در چهره‌اش آشکار گردید و زبانش به لکنت افتاد به طوری که حاضرین مجلس ناتوانی او را در برابر آن حضرت فهمیدند. مأمون بعد نگاه به فامیل و خاندان خود کرده گفت: آیا دانستید آن چه را که نمی‌پذیرفتند؟ سپس رو به حضرت جوادعلیه السلام کرده گفت: آیا خود خطبه عقد را می‌خوانی؟ فرمود: بلی مأمون گفت خطبه عقد را برای خود بخوان، زیرا من تو را به دامادی خود پسندیدم و دخترم ام الفضل را به همسری تو در آوردم اگر چه گروهی این کار را خوش ندارند[3]
نتیجه: پس از شهادت امام رضا در سال 203 ه ق مأمون به بغداد عزیمت نمود و به خاطر عوض کردن افکار عمومی در مورد قاتل بودن او با نیرنگ و تزویر خود را به امام جوادعلیه السلام نزدیک کرد و او را به دامادی برگزید و ام الفضل را به همسری او برگزید، علی رغم مخالفت خاندان بنی عباس و خرده گرفتن بر مأمون به علت سن و کمی علم امام‌علیه السلام مناظره علمی صورت گرفت و امام‌علیه السلام با محکوم نمودن یحیی ابن أکثم مجلس مناظره به مجلس عقد تبدیل گردید، بدین ترتیب امام جواد در مقابل توطئه از قبل طراحی شده مامون همچون پدر بزرگوارش امام رضا(ع) که ولایتعهدی براو تحمیل شد این ازدواج براو تحمیل گردید؛ اگرچه به ظاهر برای مامون فایده داشت اما برای امام جواد نیز از نظر شناخت موقعیت وجایگاه امامت در کودکی امامتش به دشمنان وهمه درباریان وبنی عباس وبرای جمعی از شیعه روشن گردید واز گرد امامت پراکنده نشدند .
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1- سیره سیاسی امام رضا،جعفر مرتضی عاملی.
2- قاداتنا کیف نعرفهم .آیه الله میلانی.
پی نوشتها:
[1] . شیخ عباس قمی، منتهی الآمال ، انتشارات جاویدان علمی، ج 2، ص 370. داود الهامی سیری در تاریخ تشیّع، مکتب اسلام، ص 665 تا 669.
[2] . شیخ مفید، تاریخ ارشاد ،انتشارات علمیه اسلامیه، ج 2، ص 269. داود الهامی سیری در تاریخ تشیّع، مکتب اسلام، ص 666.
[3] . منتهی الآمال، همان.
منبع: اندیشه قم
