آیا حضور امام رضا (ع)در گسترش تشیّع در ایران تاثیر داشت؟

امام رضا علیه السّلام هشتمین امام شیعیان اثنی عشری بنا به درخواست و اجبار مأمون، خلیفة عباسی مدّتی را در ایران (مرو) حضور یافتند و در این مدّت عنوان ولایتعهدی مأمون را علی رغم میل باطنی قبول کردند.[1]و این مدّت مهم‌ترین فصل تاریخی زندگی آن امام همام می‌باشد.
با توجّه به اینکه تشیّع و محبت به اهل بیت پیامبر صلّی الله علیه و آله از همان آغاز ورود اسلام و سپس در دورة اموی نفوذ چشمگیری در ایران و بالاخصّ در خراسان داشته ولی به خاطر خفقان موجود شیعیان نمی‌توانستند فعّالیت علنی انجام دهند و این روند تا حضور امام رضا علیه السّلام در ایران ادامه داشت. حضور امام رضا در ایران بدین ترتیب سبب رواج تشیع گردید:
1. با اینکه مأمون مسیر حرکت امام از مدینه به مرو را طوری تعیین کرده بود که امام رضا علیه السّلام از مناطق شیعه‌نشین عبور نکند ولی با این وجود امام رضا علیه السّلام در بین راه در آبادی‌های که گذر می‌کردند به ابراز احساسات مردم پاسخ می‌دادند و پاسخ مسائل‌شان را با سعة صدر بیان می‌کردند به طوری که رجاء بن ضحاک می‌گوید: در هیچ شهری از شهرها فرود نمی‌آمدیم، مگر آنکه مردم به سراغ او می‌آمدند و از او در مورد مسائلشان استفتاء می‌کردند و معالم دینی‌شان را می‌پرسیدند و او نیز احادیث زیادی از طریق آبائش برای آنها نقل می‌کرد .[2]
معروفترین این گونه دیدارها خطبة حضرت رضا علیه السّلام در جمع مردم نیشابور بوده که در آن جمع با بیان حدیث سلسلة الذهب به حقانیت خویش و آباء و اجدادش تصریح می‌کنند و تعداد انبوهی از علماء و طلاّب آن را ثبت کرده و دهان به دهان پخش می‌کنند.[3]
عملکرد امام در طول مسیر طوری بوده که می‌خواستند مردم را نسبت به اجداد خویش و همچنین ارتباطش را با پیامبر صلّی الله علیه و آله مکرر بیان کنند و این را ما در روایاتی که حضرت نقل می‌کنند که اغلب از اجداد طاهرینش می‌باشد، مشاهده می‌کنیم و لذا مردمی که با امام آشنا می‌شدند و با رفتار حاکمان عباسی و اموی و سران قبایل عرب مقایسه می‌کردند، شیفتة امام شده به تشیّع می‌گرویدند. و اهل بیت علیهم السّلام بیشتر شناخته می‌شدند.
2. حیثیت علمی امام یکی از مهم‌ترین عوامل گسترش تشیّع به حساب می‌آید و همچنین خنثی کنندة تمام نقشه‌های شوم مأمون با دعوت از دانشمندان و نخبگان می‌خواست که امام در جلسات مناظره شرکت کرده و به سؤالاتی که از طرف علمای ادیان و مذاهب طرح می‌شد پاسخ دهد، البته انگیزة مأمون شکست دادن امام و کاستن از مقام علمی و جایگاه معنوی آن حضرت نزد شیعیان و سایرین بود ولی امام با شایستگی و برتری و سعة صدر به تمام مباحثی که مطرح می‌شد با دلایل متّقن و محکم پاسخ می‌دادند و مباحثی نظیر مباحث امامت مطرح می‌کردند و راه و روش اسلام را دربارة حاکمیت بیان می‌کردند.[4]
3. مهاجرت امام به ایران عدة زیادی از فرزندان و نوادگان ائمه علیهم السّلام نیز به ایران آمدند و در شهرها و مناطق مختلف و دور افتاده ساکن شدند که این امر هم باعث آشنایی مردم با فرهنگ اهل بیت علیهم السّلام شد و موجب گرایش مردم به شیعه و گسترش و ترویج تشیّع گردید. از طرفی هم چون مأمون خود را طرفدار علویان معرّفی می‌کرد و فضای نسبتاً باز نسبت به خلفای پیش از خود به وجود آورده بود نمی‌توانست جلوی تبلیغ و ترویج تشیع را مانع شود.[5] و لذا با حضور امام رضا علیه السّلام در ایران و مهاجرت عده‌ای از علویان فرصتی پیش آمده که اکثر مردم ایران و شهرهای شیعه‌نشین علناً به شیعه و علوی بودن خود افتخار کرده و آن را تبلیغ و ترویج می‌کردند.
4. تأثیر دیگر حضور امام در ایران و گسترش تشیع؛ طبق روش و سنّت پیامبر عمل کردن امام رضا علیه السّلام در عبادات بود. اما در مدتی که در خراسان بودند در اجرای عبادات سعی داشتند که روش و سنّت نبوی صلّی الله علیه و آله را زنده کند و لذا وقتی مأمون از امام خواست تا نماز عید را بخواند حضرت طبق سنّت پیامبر صلّی الله علیه و آله و بدون تجمّلات شاهانه عمل کردند و تأثیر این مسئله در بین مردم به حدّی بود که مأمون دستور داد امام را از نیمة راه برگرداندند.[6]
5. در مدّتی که امام در مرو بودند با ارسال نامه‌هایی به اطراف و سران قبایل و تبیین جایگاه اهل بیت علیه السّلام و بیان کردن برخی مسائل کلامی و اخلاقی که میان شیعه و سنّی از مسائل اختلافی بود.[7] خواستند که مردم بیشتر با حقایق دین و قرآن آشنا کرده و وحدت بین مسلمین ایجاد کند و لذا در این زمینه هم تعداد زیادی به تشیّع گرایش پیدا کرده و موجب گسترش تشیع شدند.
بنابراین می‌توان گفت که از همان ابتدای ورود امام به ایران حضرت روشی را انتخاب کردند که خنثی کنندة نقشه‌های مأمون باشد و لذا با وجود اینکه امام را از مناطق شیعه نشین عبور ندادند ولی باز هم امام در ارتباطی که هر چند اندک با مردم پیدا می‌کردند و به سؤالات مردم با سعة صدر جواب می‌دادند و حقانیت اهل بیت علیهم السّلام را در مجالس مختلف بیان می‌نمودند و همچنین با پیروزی امام در جلسات مناظره علمی و طبق سنّت رسول خدا صلّی الله علیه و آله عمل کردن امام در عبادات و ارسال نامه‌هایی برای سران قبایل مختلف و تشریح جایگاه اهل بیت علیهم السّلام موجب گسترش تشیع در ایران شدند. و همچنین با آمدن حضرت به ایران و با توجّه به فضایی که پیش آمده عده‌ای از علویان نیز عازم ایران شده و در مناطق مختلف مسکن گزیده و به تبلیغ و ترویج علنی تشیّع و اهل بیت علیهم السّلام پرداختند که این امر نیز باعث گسترش تشیع در ایران گردید.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1- تاریخ تشیع درایران،رسول جعفریان .
2- امام رضا وایران ؛مرتضی واعظ جوادی .

پی نوشتها:
[1] . اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبین، تحقیق احمد ؟؟ بیروت، مؤسسة اعلمی چاپ دوم ، 1987م، ص 454.
[2] . شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ج2، نجف، مطبعة حیدریه، 1390، ص 181 183.
[3] . مرتضی عاملی، جعفر ، حیاة سیاسی امام رضا علیه السّلام ، قم، انتشارات جامعة مدرسین، چاپ دوم، 1362، ص 144.
[4] . حرّانی، تحف العقول عن آل الرسول، ترجمة علی اکبر غفاری، تهران، (بی‌جا) 1363، ص 513 و شوشتری، نور الله، مجالس المؤمنین، ج2، تهران، انتشارات اسلامی، (بی‌تا) ص 272.
[5] . محمّد کاظم، خواجویان، تاریخ تشیع، مشهد، انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد، ج چهارم، 1379، ص 110. اربلی، کشف الغمه، ج2، تحقیق سید هاشم رسولی، تبریز (بی‌جا)، صص 382 383.
[6] . مجلسی، بحار الانوار، ج 49، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب اسلامی، چاپ اول، 1388 ق، ص 490 و صدوق پیشین، ج 149.
[7] . رسول جعفریان، تاریخ تشیع در ایران (از آغاز تا قرن هفتم) قم، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ سوم، 1371، ص 157.
منبع: اندیشه قم