آیا جناب نجمه خاتون (س) مادر امام رضا (ع) کنیز بود یا از شاگردان حمیده خاتون ؟

نجمه خاتون مادر گرامی امام هشتم امام رضا علیه السّلام و حضرت معصومه سلام الله علیها است[1] که نامهای مختلفی برای آن بانوی مکرمه در منابع حدیثی و تاریخی ذکرشده است که منافاتی بین اخبار درباره نام آن بانوی مخدره وجود ندارد. شیخ مفید(ره) مادر امام هشتم علیه السّلام را چنین معرفی می‌کند: (و اُمّه ام ولدٍ یقال لها: ام البنین)[2] مادر امام رضا علیه السّلام ام ولد بود. ام ولد به کنیزانی گفته می‌شد که در خانه صاحب خود فرزند دار می‌شدند ؛ آنچه را که شیخ مفید برای آن حضرت به عنوان نام نوشته کنیه‌ای است که معروف به آن بوده است و به خاطر داشتن فرزندان (مادر فرزندان) کنیه گرفته است، نام اصلی مادر گرامی حضرت رضا، تکُتم بوده است که پس از تولد امام رضا علیه السّلام از طرف امام کاظم علیه السّلام طاهره نامیده است.[3]
درباره ازدواج ائمه اسراری نهفته است که نشانگر الطاف خفیه الهی است که برای افراد عادی چنین وقایعی وجود ندارد ؛ داستان ازدواج امام عسگری با نرجس خاتون مادر حضرت مهدی(عج)با آن شگفتی و حیرت قابل توجه و تأمل است ؛[4] مادران بیشتر ائمه(ع)کنیز و ام ولد بوده و از مادرانی متولد شده‌اند که خارج از حجاز وغیر عرب بوده‌اند که در جای خود قابل بحث و دقت است.[5]
حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها با وجود اینکه مقبره و مرقد مطهرش در شهر قم واقع شد. این شهر را در تمام جهان به علم و عرفان و معرفت و ولایت شناساند و نام ایران را پرآوازه در جهان نمود و تشیع را در تمامی جهان متبلور نمود. به طوری که تمام فرق اسلامی از این تجلی در حیرت افتادند، عالمانی در جوارحرم این بانوی باکرامت پرورش یافتند که هر یک از آنها دراوج قله های از علم و دانش بوده و در ترویج علوم آل محمد(ص)و فقه و فقاهت سعی و تلاش قابل توجهی نمودند، ازاینرو امام صادق علیه السّلام می‌فرماید: از فرزندان من در شهر قم مدفون می‌شود و آنجا حرم من و حرم فرزندان من است بعد از من...[6]
معنای آن حدیث نورانی که قبل از تولد امام رضا علیه السّلام و حضرت معصومه سلام الله علیها صادر شده اکنون در عصر حاضر برای ما روشن می‌شود که حرم آل محمد قم است چون معارف آل محمد صلی الله علیه و آله از آن به تمام جهان پرتوافکنی می‌نماید.[7]
درباره آن بانوی مکرم در منابع معتبر هر دو گزارش آمده است ، و هیچ منافاتی ندارد بین دو مطلب که در سؤال آمده چون کنیز بودن آن بانو،‌و اینکه به صورت کنیزی به مدینه آورده شد و بعد به خدمت امام کاظم علیه السّلام رسیده است آن بانو قبل از اینکه با امام ازدواج کند تحت تعلیم و تربیت حمیده بانو بوده است، و پس از آنکه حمیده بانو آن مخدره را تربیت و تعلیم علوم الهی نموده تا شایستگی بیشتر وسعه وجودی او برای دریافت نور امامت آماده شود و پس از اینکه آموزش لازم را بیاموخت به تزویج امامت درآید و از او فرزندانی پاک و نورانی متولد شوند که عالم را پر از نور خود نمایند، در جهان هستی همه چیز بر اساس علتها و اسباب مادی پیشرفته است علاوه بر اینکه اسباب و علل معنوی در آن دخیل بوده و هدایتهای الهی پشتوانه آن بوده است لذا به حسب این علل مادر حضرت معصومه که در آینده مادر امام معصوم و دختری چون معصومه باشد باید مدارج و مراحل و مقدمات لازم را طی کند و از جای دور از آفریقا یا از شهرهای دیگر بلاد اسلامی به شهر مدینه به عنوان کنیز آورده شود و در اختیار خاندان امامت و تحت نظر حمیده خاتون تعلیم و آموزشهای لازم را ببیند و پس از آن به تزویج امام کاظم علیه السّلام درآید و از آن حضرت صاحب دو فرزند به نامهای علی و فاطمه (معصومه) باشد.[8] براساس روایات مختلف از ثقات شیعه این بانو پس از ورود به مدینه و به سبب بشارتی که امام کاظم علیه السّلام از طریق الهام الهی با این بانوی مجلله که دورانی در تحت تعلیم حمیده بانو مادر امام کاظم علیه السّلام بوده است. ازدواج نموده و صاحب دو نور پاک از امامت شده است.[9] بنابراین دو روایت مذکور هر دو صحیح و قابل جمع‌ بوده، و هیچ‌گونه تناقض بین آنها وجود نداشته و مورد طرد علمای بزرگ نبوده است. این روایت از طرف مرحوم کلینی صاحب کافی و از طریق شیخ صدوق نقل شده که مادر امام کاظم حمیده خاتون آن کنیز را خریداری نموده بود که در خواب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را دید و آن حضرت به او دستور داد که آن کنیز را به فرزندت موسی هدیه کن و آن بانو این عمل را انجام داد.
براساس روایت کلینی امام به هشام بن احمر می‌فرماید: آیا اطلاع داری فردی از اهل مغرب (کشور آفریقایی) به مدینه آمده است، ... هشام همراه امام پیش مردی کنیزفروش بوده و هفت کنیز در معرض دید امام علیه السّلام آورد حضرتش فرمود آن کنیزی که مورد نظر ماست آن را بیاور، که مرد کنیز فروش امتناع نمود، و گفت مریض و علیل است فردای آن روز امام هشام را فرستاد و فرمود هر شرطی گفت قبول کن، تا‌ آن کنیز را از او خریداری کنی. کنیز فروش پس از شرایط سخت و گران نمودن قیمت عاقبت آن کنیز را که می‌گفت مریض است به هشام نماینده امام فروخت و علت امتناع آن را از کنیز فروش پرسید و از سرّی خبر داد که یکی از بانوان اهل کتاب به او خبر داده بود و هرگز شایسته نیست که این بانو در پیش امثال تو باشد او دختری است که شایسته برترین انسان روی زمین است... چون فرزندی از او نزد مولایش به دنیا خواهد آمد که در میان همه اهل شرق و غرب برای او همسنگی نباشد،... هشام احمر گوید: پس از اینکه آن بانو در خدمت امام قرارگرفت‌ امام رضا علیه السّلام از او متولد شد.[10] روایت شیخ صدوق نیز منافاتی با این روایت ندارد الا اینکه کنیز را متعلق به حمیده خاتون مادر امام کاظم علیه السّلام می‌داند که به امام هدیه شده،‌ چون مادر امام علیه السّلام در کنار فرزند خویش امام کاظم زندگی می‌کرده است و کنیزانی که در بیت امامت بودند همه در اختیار آن بانو و در خدمت او و تحت تربیت او بودند چنانکه مسلم است خاندان امامت غلام و کنیز زیاد می‌خریدند و پس از تربیت آنها را آزاد می‌کردند و هر یک از آنها به عنوان نماینده و خاندان امامت که انسانیت را در این خاندان می‌آموختند و به مناطق دیگر منتقل می‌نمودند چنانکه در سیره امام سجاد علیه السّلام کاملاً مشهود است و در سیره تمام ائمه وجود دارد[11] ابا صلت هروی غلام امانه رضا بود اما یکی از روات حدیث از امام رضا علیه السّلام می‌باشد،[12] پس داشتن کنیز و غلام در پیش این خاندان به آن معنای منفی نبوده است بلکه هر یک از آنها به عنوان معلم برای جامعه عرضه شده‌اند و در کتب رجال ما شاهد بسیاری از غلامان ائمه هستیم که روایات آنها را به ما رسانده‌اند[13] پس مادر حضرت معصومه سلام الله علیها در پیش جدّه‌اش حمیده خاتون و در اختیار او برای تربیت عالی بوده است؛ چنانکه پس از تزویج عروس آن حضرت بود و عروس نسبت به مادر شوهر چونان دختری است که از او اطاعت و در پیش او به ترقی و تعالی می‌رسد.
در پایان نتیجه می‌گیریم که هر دو روایت درباره مادر گرامی حضرت معصومه صحیح بوده و قابل استناد است و هیچ تعارضی بین دو خبر وجود ندارد که مجبور به ترجیح یکی از آنها باشیم، بلکه مشترکات جود در معنا و مفهوم روایت بهترین علت بر این است که این دو روایت قابل جمع می‌باشند وجود اشتراک در روایات را می‌توان چنین تبیین نمود اول اینکه مادر حضرت معصومه کنیزی بوده است که از کشورهای آفریقایی، (مغرب) به مدینه برای فروش آورده شده بود.
خریداری آن توسط امام براساس الهام الهی بوده است. و این که کنیز مدتی در خانه امام کاظم تحت تعلیم و تربیت مادرش حمیده خاتون قرار داشته و زنی بسیار پاکدامن و عفیف و عابد و زاهد بوده است و دارای کمالات و فضایل عالیه یک مادر نمونه بوده و لیاقت و شایستگی آن را داشته که مادر حضرت امام رضا علیه السّلام و خواهرش حضرت معصومه باشد. از جمله دلایلی که به صحت این دو روایت می‌توان اقامه نمود این است که راوی این دو روایت هر دو از موثقین روات شیعه‌اند علاوه بر اینکه این روایات در منابع معتبر دیگری نیز گزارش شده است.[14]

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1.زندگانی چهارده معصوم ، حسین عماد زاده.
2. طبرسی، اعلام الوری ،ترجمه محمد حسین ساکت.

پی نوشتها:
[1] . شیخ حرعاملی، اثبات الهداة،‌ چ اول، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ج 3، ص 233.
[2] . شیخ مفید، الارشاد، چ اول، قم، آل البیت، 1413، ج 2 ص 247.
[3] . طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی، چ سوم، تهران، دارالکتب الاسلامیه، بی‌تا، ص 313.
[4] . رک: شیخ صدوق، کمال‌الدین، چ سوم، قم، جامعه مدرسین، 1416 ص 420،‌ چنانکه مادر امام کاظم حمیده خاتون نیز کنیزی بود از اندلس مجلسی پیشین، ج 48 ص 6.
[5] . رک: شیخ مفید الارشاد، ج 2، پیشین، ص 412.
[6] . مجلسی، بحارالانوار، ج 60، ص 216.
[7] . ر.ک: محمد حکیمی، حضرت معصومه و شهر قم، چ دوم، قم، دفتر تبلیغات، 76، ص 47.
[8] . ابن جریر طبری، دلائل الامامه، چ قم، 1413، ص 63.
[9] . مجلسی، پیشین، ج 49، ص 7.
[10] . کلینی، اصول کافی، چاپ بیروت، احیاء‌التراث، ج 1، ص 486 و شیخ مفید، پیشین، ج 2، ص 254.
[11] . سید بن طاوس، اقبال، چ دوم،‌ تهران، اسلامیه، 1390ه . ق،‌ص 261.
[12] . شیخ طوسی، الفهرست.‌چ اول، قم، مدرسین، 1415، ص 369.
[13] . مهدی پیشوائی، سیره پیشوایان، چ دوم، قم، امام صادق، 1374، ص 300.
[14] . ر.ک: مجلسی، پیشین، ج 49، ص 1-12.
منبع: اندیشه قم