جهاد ابتدایی چیست؟ فرق جهاد ابتدایی با جنگ سایر ادیان که شروع کننده جنگ هستند چیست؟

برای پاسخ به این سؤال ابتدا لازم است نگاهی اجمالی به فلسفه و اهداف جنگ و جهاد در اسلام و جایگاه آن در اسلام داشته باشیم ، سپس به بررسی مفهوم جهاد ابتدایی و تفاوت آن با جنگ سایر ادیان می پردازیم .
( فلسفه و اهداف جنگ و جهاد در اسلام)
جنگ و جهاد در اسلام دارای فلسفه و اهداف مشخصی است که با توجه به مجموع آیات می توان به این موارد اشاره نمود .
1- حاکمیت دین و دفاع از آن ؛ یکی از اهداف جهاد در اسلام اقامه دین الهی و دفاع از آن است به همین دلیل ، دربیشترآیات مربوط به جهاد , قید ( فی سبیل الله ) آمده است تا بیانگر هدف از آن باشد. به عنوان نمونه ( وقاتلوا فی سبیل الله الذین یقاتلونکم و لا تعتدوا ان الله لا یحب المعتدین)[1] تقدیم قید ( فی سَبیلِ اللّه) نشان می‌دهد که هدف اسلام از نبرد، اقامه دین الهی و دفاع از آن است و پیکار با کافران باید صبغه دینی و الهی داشته باشد و رزمنده مسلمان باید فقط در راه خدا بجنگد. از تقدیم مزبور، اهمیت هدف یادشده نیز استفاده می‌شود .هدف جنگ، اقامه دین و اعلای کلمه توحید است، زیرا قبل از اینکه بگوید با چه کسی بجنگید می‌گوید: چرا بجنگید و به چه منظور دفاع کنید قرآن کریم برای آنکه به دفاع که حقِ معقول و مقبول هر انسان است رنگ الهی و عبادی بدهد می‌فرماید : (وقاتلوا فی سَبیلِ اللّهِ)، زیرا آنچه به دفاع عظمت می‌بخشد، صبغه دینی و الهی آن است.[2]
2- دفع فتنه و جلوگیری از فساد ؛ جلوگیری از فتنه و فساد دشمنان اسلام از دیگر اهداف جهاد می باشد و بر اساس آیه شریفه ( وقاتلوهم حتی لا تکون فتنه و یکون الدین لله فان انتهوا فلا عدوان الا علی الظالمین )[3]مسلمانان موظف هستند با فتنه دشمنان به مقابله برخیزند و آنها را از فتنه انگیزی بر علیه اسلام و مسلمانان باز دارند .
3- حمایت از مظلومان و ستمدیدگان ؛ یکی از اهداف جهاد در اسلام حمایت از مظلومان و ستمدیدگان و مقابله با ظالمان و ستمگران می باشد ( و ما لکم لا تقاتلون فی سبیل الله و المستضعفین من الرجال و النساء و الولدان الذین یقولون ربنا اخرجنا من هذه القریه الظالم اهلها و اجعل لنا من لدنک ولیاً واجعل لنا من لدنک نصیراً) [4]
4- دفع تهاجم دشمنان ؛ از دیگر اهداف جهاد در اسلام مقابله با هجوم دشمنان و متجاوزان است ( اذن للذین یقاتلون بانهم ظلموا و ان الله علی نصرهم لقدیر ) [5] این آیه که به اعتقاد برخی از مفسرین نخستین آیه در مورد جهاد است به مسلمانان که از سوی دشمنان تحت فشار واقع شده بودند , اجازه جهاد می دهد و در واقع مسلمانانی که مورد آزار و اذیت دشمنان قرار گرفته بودند , اجازه دفاع از خود و دفع تهاجم دشمنان را پیدا نمودند .
با توجه به مجموع آیات جهاد روشن می شود که فلسفه جهاد در اسلام در راستای حاکمیت دین و ارزش های اسلامی و انسانی و دفع تجاوزها ، فتنه ها و مفاسد است از این رو در جهاد ، ارزش های انسانی و اخلاقی مورد توجه قرار می گیرد .
( اسلام دین صلح ودوستی )
دستور اسلام به جنگ با کفار ، مشرکان ، فتنه گران و متجاوزان نباید به معنای جنگ طلب بودن یا خشونت آمیز بودن دین اسلام قلمداد شود زیرا بررسی تاریخ صدر اسلام گواه است که اسلام با برهان و استدلال کار خود را آغاز و پیشرفت کرده است . رسول اکرم‌صلی الله علیه و آله و سلم و یاوران ایشان با تحمل فشارهای فراوان، با سلاح تبلیغِ بلیغ، پیام اسلام را به گوش دیگران می‌رساندند و در این مدت، عدّه‌ای از مکّه و برخی از مدینه به اسلام گرویدند.
در مدینه پیش از اقتدار نیز که از هر طرف مورد تهاجم قرار می‌گرفتند، به دستور خدای سبحان برای دفاع از خودشان اجازه جهاد و پیکار داشتند(اُذِنَ لِلَّذینَ یُقتَلونَ بِاَنَّهُم ظُلِموا)[6] و این دفاع برای حفظ حکومت دینی و نجات مسلمانان و محرومان از شرّ کفار و فتنه‌گران و آشوب‌طلبان بود. از این رو کاربرد شمشیر برای حفظ اسلام و مسلمانان و در مقابل تهاجم دشمنان بود؛ نه اینکه در اسلام شمشیر عامل اصلی پیشرفت محسوب شود.[7]
با نگاهی گذرا به تعالیم اسلام به خوبی این حقیقت آشکار می شود که اسلام دینی است که همگان را به زندگی مسالمت آمیز بر پایه ارزش های الهی و اخلاقی دعوت نموده است و منادی گفتگو بر پایه مشترکات است ( قل یا اهل الکتاب تعالوا الی کلمه سواء بیننا و بینکم الانعبد الا الله و لا نشرک به شیئاً و لا یتخذ بعضنا بعضاً ارباباً من دون الله فان تولوا فقولوا اشهدوا بانا مسلمون )[8] ( بگو ای اهل کتاب بیایید به سوی سخنی که میان ما و شما یکسان است ؛ که جز خداوند یگانه را نپرستیم و چیزی را همتای او قرار ندهیم و بعضی از ما بعض دیگر را غیر از خدای یگانه به خدایی نپذیرد و هرگاه از این دعوت سرباز زنند , بگویید گواه باشید که ما مسلمانیم) اسلام , دین منطق , عقل و استدلال است و همگان را به پیروی از سخنان شایسته و منطقی رهنمون می سازد ( فبشر عباد الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه اولئک هداهم الله و اولئک هم اولوا الالباب) [9] ( پس بندگان مرا بشارت ده همان کسانی که سخنان را می شنوند و از نیکوترین آنها پیروی می کنند , آنان کسانی هستند که خداوند هدایتشان کرده و آنها خردمندانند)در اسلام رفتار اوّلی انسان مسلمان نیکی با هر انسان دیگر است و دستور اسلام به مسلمانان این است که (وقولوا لِلنّاسِ حُسناً ).[10] و قول در این آیه شریفه مطلق رفتار اعم از کردار و گفتار و نوشتار و... است و ( ناس) مطلق مردم اعم از مؤمن و غیر مؤمن‌اند و حُسن، مطلق خیر و نیکی و زیبایی است .[11]
اصل حاکم در نظام اسلامی همان سبقت رحمت بر غضب است ( کتب علی نفسه الرحمه)[12] ( خداوند رحمت را برخود , حتم کرده است ) اما اگر کسانی پا را از حریم منطق و استدلال بیرون گذاشته و در برابر تعالیم دین ایستاده و در صدد گمراه نمودن انسانها بر آمدند و به ارزشها و اصول اسلامی تعرض نمودند و حیات معنوی افراد را به خطر انداختند , اسلام نمی تواند اجازه بدهد که جامعه اسلامی مورد تاخت و تاز خواهشهای نفسانی یک عده قرار بگیرد از این رو با چنین افرادی برخورد خواهد نمود .بنابر این , اصل اولی و حاکم بر تعالیم اسلام , بر پایه محبت و زندگی مسالمت آمیز و برخورد شایسته , همراه با احترام و پرهیز از خشونت است امّا با کسانی که بخواهند با سوء استفاده از این دستور امنیت و آرامش جامعه را برهم بزنند برخورد می شود. استاد شهید مطهری (ره) فرمودند: ( اسلام دین محبت است ولی آنجا که محبت کارگر نیست دیگر سکوت نمی کند , آنجاست که خشونت به کار می برد , شمشیر به کار می برد )[13] همچنین فرمودند:( محبت تنها داروی علاج بشریت نیست در مذاق ها و مزاج هایی خشونت نیز ضرورت دارد و مبارزه و دفع و طرد لازم است . اسلام هم دین جذب و محبت است و هم دین دفع نقمت )[14]
( مفهوم جهاد ابتدایی)
جهاد در اسلام بر دو قسم ، جهاد با کسانی که به سرزمین اسلامی هجوم برده اند و مسلمانان را مورد تعرض قرار داده اند که ازآن به جهاد دفاعی یا دفاع تعبیر می شود . قسم دیگر جهادی که مسلمانان آغازگر و شروع کننده جنگ با دشمنان باشند که به آن جهاد ابتدایی گفته می شود .
در یک نگاه ، ماهیت جهاد ابتدایی نیز دفاع می باشد و در حقیقت روح جهاد در اسلام به دفاع باز می گردد با این توضیح که ( اوّلین و اساسی‌ترین حق انسان‌ها، حق حیات سالم است که از آزادی فطرتِ پاک انسانی سرچشمه می‌گیرد و سران ستم و سردمداران کافر کشورهای غیر مسلمان، این حق را از مردم سلب نموده، با شیوه‌های گوناگون و تبلیغات نادرستِ خود بر ضدّ حق، اجازه و فرصت تفکّر و اندیشه صحیح را به آنان نمی‌دهند و با فتنه و آشوب در برابر ارشاد و تبلیغ اسلام، نمی‌گذارند چراغ هدایت دین که خواسته فطرت همه انسان‌هاست، به محدوده کشور شرک و کفر برسد و این کاری است که همه دشمنان بی‌منطق انبیاء (علیهم‌السلام) در طول تاریخ بشر انجام داده‌اند و در این حالی است که فرمانِ ( قاتلوهم حتی لا تکون فتنة)[15] برای از میان برداشتن فتنه و آشوب، صادر می‌شود تا به دنبال آن و پس از رفع موانعِ سردمداران کفر، فطرت اسیر شده مردم آن دیار آزاد شود و سخن منطقی دین به صورت (بلاغ مبین) به آنان عرضه گردد و خود مردم بتوانند چهره واقعی حق را بیابند و آزادانه آن را اختیار کنند و از آنجا که دین حق، در کمال روشنی و بدون هر ابهامی، هماهنگ با فطرت انسان‌هاست: ( فأقم وجهک للدّین حنیفاً فطرت الله الّتی فطر النّاس علیها)[16] مردم با میل و رغبت قلبی، آن را می‌پذیرند و دین الهی فراگیر می‌شود ( ویکون الدّین کلّه لله)[17].
بنابراین، جنگ و جهاد ابتدایی، برای تحمیل دین بر مردم نیست، بلکه ستیزی با سران بی‌منطق کشورهای بی‌دین و با فتنه‌گری و تبلیغات فریبنده و بی‌اساس آنان است و نه تنها برای تحمیل عقیده نیست، بلکه موافق آزادی عقیده و برای مهیّا سازی آن است. پیامبران الهی، همگی پاسداران دل‌های مردم و شکوفاسازان فطرت آنان هستند (ویثیروا لهم دفائن العقول)[18] فکر و دل مردم، امانت‌های الهی‌اند که پیامبران از آنها محافظت می‌کنند .)[19]
بی‌تردید ایجاد بستری مناسب برای احیای حقوق، طریق لازم برای وصول به آن حقوق است و در جامعه تا چنین فضایی مهیّا نباشد و موانع برطرف نگردد، دستیابی به حقوق امری ناممکن خواهد بود. بدون شک همه احکام و تعالیم اسلام براساس فطریات انسان نازل شده و ناظر به ابعاد وجودی و تأمین‌کننده جنبه‌های حقوقی اوست. دشمنان اسلام که خوی و خُلقِ استثماری در باطنشان ریشه دوانده، دائماً به دنبال ایجاد فتنه و دسیسه‌هایی هستند تا موانعی را در مقابل تعالیم انسان‌ساز اسلام فراهم سازند و جلوی تحقق و گسترش این فرهنگ آسمانی را بگیرند.
اسلام برای رفع آن موانع، مسلمانان را به جهاد و مبارزه مکلّف کرد و این تکلیف ، زمانی صورت قطعی پیدا می‌کند که دیگران عملاً در مقام تضییع حقوقشان برآیند، چنان که خداوند متعال می‌فرماید: (حتّی لا تکون فتنة) یعنی تا فتنه‌ها و آشوبها از میان برود و پس از زوال فتنه، جهاد مصداق ندارد...
امر به جهاد در اسلام نه به قصد کشورگشایی و سلطه‌گری، بلکه برای تعدیل جامعه انسانی و هدایت مردم از گمراهی و آگاهی به هدف خلقت انسانی و در یک جمله ایجاد فضایی مناسب برای مصالح دین و دنیای افراد است.[20]
با توجه به مطالبی که اشاره شد ، تفاوت جهاد ابتدایی در اسلام با سایرجنگ ها روشن می شود .آنچه به عنوان جهاد ابتدایی در اسلام مطرح است ، ضمن آنکه بر مدار اصول و ارزش های انسانی و اخلاقی استوار است و رفتارهای خلاف انسانیت و اخلاق را در جنگ منع می کند ، در راستای مقابله با سلطه جویی ها و تبلیغات منفی حاکمانی است که از نفوذ آموزه های اسلام که مطابق فطرت و ارزش های انسانی است ، جلوگیری به عمل آورده و با این کار سد راه سعادت و تعالی انسان ها شده اند . بنابر این ، هیچ یک از اهداف غیر انسانی که موجب پیدایش جنگ های خانمان سوز فراوانی در طول تاریخ شده است از قبیل منافع مادی و اقتصادی حب جاه و تفوّق طلبی , کشور گشایی و قهرمان خواهی دعواهای شخصی و... در اهداف جنگ و جهاد اسلامی دیده نمی شود , بلکه اهدافی عالی و انسانی مورد نظر است که طبعاً جنگ را از ناحیه دولت اسلامی از غارت و وحشیگری و خانمان سوزی و در یک کلام هلاکت نسل و خشونت دور می دارد و از این جهات جایی برای انتقاد باقی نمی گذارد .
اسلام دین استدلال و تفکر است و هیچگاه به دنبال تحمیل و اجبار افراد نمی باشد منطق اسلام این است ( ادع الی سبیل ربک بالحکمه و الموعظه الحسنه و جادلهم بالتی هی احسن )[21] ( با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت نما و با آنها به روشی که نیکوتر است ، استدلال و مناظره کن .) اما برای فراهم شدن زمینه تفکر و تعقل در میان انسان ها ناگزیر از برخورد و مقابله با کسانی است که مانع و سدی برای رسیدن تعالیم دین به سایر انسان ها شده اند. اسلام به دنبال ایجاد بستری برای رساندن سخن حق خویش به انسانهاست تا آنها بر اساس ( الذین یستعمون القول فیتبعون احسنه )[22] ( کسانی که سخنان را می شنوند و از نیکوترین آنها پیروی می کنند .) با جان و دل پذیرای آن باشند امّا در این میان ، برخی مانع از رسیدن صدای حق اسلام می شوند که اسلام با آنها مقابله می کند .گوستاولوبون مسیحی چنین می نویسد: ( اینکه دیده می شود برخی از ملتهای مسیحی ، پس از مغلوب شدن به دست مسلمین ، آیین و حتی زبان آن ها را پذیرفتند ، سبب اصلی آن این بود که آنها فرمانروایان اسلامی را از فرمانروایان پیشین خود عادل تر و با انصاف تر می دانستند . به علاوه مذهب اسلام را نیز از مذهب خود ساده تر و به حقیقت نزدیکتر تشخیص داده بودند .)[23]

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
* تفسیر جامع آیات الاحکام ، جهاد و دفاع ،تهران : نشر سایه ، 1380، ج6
* فقه سیاسی , حقوق و قواعد مخاصمات در حوزه جهاد اسلامی و حقوق بین الملل اسلام , عباسعلی عمید زنجانی , تهران, امیر کبیر , 1383, ج 5
* جهاد در آینه قرآن ، جمعی از محققان ، قم: زمزم هدایت ،1428ق

پی نوشتها:
1- سوره بقره , آیه 190، ( و در راه خدا با کسانی که با شما می جنگند , نبرد کنید و از حد تجاوز نکنید که خداوند تجاوز کاران را دوست ندارد
2- جوادی آملی , عبد الله , تفسیر تسنیم , قم , مرکز نشر اسراء , 1385, ج9, ص 569-570-575
3- سوره بقره , آیه 193،( با آنها ( دشمنان ) پیکار کنید تا آتش فتنه خاموش شود و دین مخصوص خدا گردد پس اگر آنها ( از روش نادرست خود) دست برداشتند, (متعرض آنها نشوید زیرا) تعدّی جز بر ستمکاران روا نیست )
4- سوره نساء ,آیه 75 ،( چرا در راه خدا و در راه مردان و زنان و کودکانی که به دست ستمگران تضعیف شده اند , پیکار نمی کنید ؟ همان افرادی که می گویند پروردگارا ما را از این شهر که اهلش ستمگرند , بیرون بر و از طرف خود برای ما سرپرستی قرار ده و از جانب خود , یار ویاوری برای ما تعیین فرما)
5- سوره حج, آیه 39 ،( به کسانی که جنگ بر آنها تحمیل گردیده , اجازه جهاد داده شده است , چرا که مورد ستم قرار گرفته اند و خداوند بر یاری آنها تواناست )
6 سوره حج، آیه 39.
7- جوادی آملی , عبد الله , تفسیر تسنیم , قم, مرکز نشر اسراء , 1386, ج12, ص185-186
8- سوره آل عمران , آیه 6
9- سوره زمر , آیه 18
10 سوره بقره، آیه 83.
تفسیر تسنیم , قم, مرکز نشر اسراء , 1386, ج11, ص 715-716 جوادی آملی , عبد الله , 11-
12- سوره انعام , آیه 12
13- مطهری , مرتضی , آشنایی با قرآن , تهران, انتشارات صدرا ,1374, ج4, ص 59
14- مطهری , مرتضی , جاذبه و دافعه حضرت علی علیه السلام , تهران, انتشارات صدرا , 1374, ص 25
15 سوره انفال، آیه 39
16 سوره روم، آیه 30
17 سوره انفال، آیه 39
18 نهج‌البلاغه، خطبه 1، بند 37
19- جوادی آملی , عبد الله , ولایت فقیه , ولایت فقاهت و عدالت , قم , مرکز نشر اسرا, 1385, ص 35-36
20- جوادی آملی ، عبد الله ، حق و تکلیف در اسلام ، قم: مرکز نشر اسرا ، 1384، ص 270-272
21- سوره نحل ، آیه 125
22- سوره زمر ، آیه 18
23- لوبون ، گوستاو ، تمدن اسلام و عرب ، ترجمه محمد تقی فخر داعی ، ص 148
منبع: اندیشه قم