پرسش فوق دارای سه بخش است (که هر کدام باید جداگانه بررسی شود).
(الف) پرسش اول در مورد دین حق است. دین حق، دینی است که عقاید، اخلاق، قوانین و مقررات آن از طرف خداوند نازل شده‌باشد.[1]
به عبارت دیگر: دین عبارت از مجموعه عقاید و قوانین و آدابی است که انسان در سایه آنها می‌تواند به سعادت و خوشبختی دو جهان برسد و از نظر فردی و اجتماعی و تربیتی در مسیر صحیح گام بردارد.[2]
در قرآن کریم از دین الهی با عنوان اسلام یاد شده‌است {Qان الدّین عندا... الاسلام[3]Q} یعنی اسلام تنها دینی است که در نزد خداوند به رسمیّت شناخته شده‌است و غیر از آن جز گمراهی و ضلالت نیست، زیرا {Qماذا بعد الحق الّا الضلال[4]Q} به همین دلیل است که جز اسلام هیچ قانونی از هیچ کس پذیرفته نمی‌شود، زیرا {Qو من یبتغ غیر الاسلام دیناً فلن یقبل منه[5]Q} آن کس که بر غیر از دین اسلام (به دینی دیگر) گردن نهد، از او پذیرفته نخواهد‌شد. بنابراین، آئین حقیقی در پیشگاه خداوند تسلیم در برابر فرمان او است. در واقع روح دین در همه ادیان الهی چیزی جز تسلیم در برابر حقیقت نبوده است و از آنجا که آئین پیامبر اکرم (ص) عالی‌ترین نمونه آن بوده است، نام اسلام برای آن انتخاب شده‌است.[6]
امام علی (ع) میفرماید: (اسلام همان تسلیم در برابر حق است و تسلیم بدون یقین ممکن نیست و یقین همان تصدیق است و تصدیق همان اقرار است و اقرار همان انجام وظیفه است و انجام وظیفه همان عمل است (پس در حقیقت اسلام همان عمل به دستور خدا و رسول (ص) است.)[7]
خلاصه اینکه اسلام عبارت از آن روح تسلیمی است که بنده باید در برابر بیانی که از مقام ربوبی صادر می‌شود، چه آنهایی که مربوط به معارف است و چه آنهایی که درباره احکام‌اند، داشته باشد.[8]
دین اسلام در قرآن، سنّت و سیره نبوی و ائمه اطهار (ع) که همان گفتار و اعمال، رفتار و کردار آنها می‌باشد، عینیّت یافته و برای خوشبختی و سعادت انسانها برنامه‌های علمی و عملی به ارمغان آورده است.
(ب) با این بیان جواب قسمت دوّم سؤال هم روشن شد، برای این که کسانی که مبلّغ دین هستند، اگر گفته‌ها یا نوشته‌های آنها مطابق با کتاب و سنّت که شامل تمامی نیازهای بشری است، باشند، می‌توان گفت چنین کسی مبلّغ دین است، اما اگر خارج از چهارچوب کتاب و سنّت و مطابق با آنها نباشد، قهراً خارج از دین خواهد بود. بنابراین معیار در دینی بودن یا نبودن گفته‌ها و یا نوشته‌های کسی، مطابق یا عدم مطابق بودن با قرآن و سنّت است که دین در آنها عینیّت یافته‌است.
(ج) اما بخش سوم سؤال: یعنی دخالت یا عدم دخالت سلیقه شخصی در استنباط حکم.
در استنباط احکام الهی هیچ گونه سلیقه‌ای بکار نمی‌رود، بلکه در استنباط حکمی از احکام الهی از کتاب (قرآن) و سنت (روایات صحیح) و بدست آوردن احکام خداوند متعال، شرائط خاصی لازم است مجتهدی که می‌خواهد احکام خداوند را استنباط کند; باید دارای آن شرائط باشد که در اینجا به اجمال به آنها اشاره می‌شود.
1- تسلط کامل بر قواعد عربی
2- تمیز دادن معانی عرفیه (که بین مردم رایج است) از معانی عقلیه
3- تسلط کامل بر علم منطق
4- آگاهی کافی به مسائل اصول فقه
5- آشنائی کامل با علم رجال و درایه.
6- آشنائی لازم به علم کلام و فلسفه
7- اطلاع کافی از فتاوای مشهور.
8- علم به فتاوای عام در زمان ائمه (ع).
9- تسلط کامل بر مسأله‌های فرعی فقهی[9]
علاوه بر اینها از جمله شرایطی که برای مجتهد لازم است، عدالت است که این صفت باعث می‌شود تا جلو خیلی از لغزشها گرفته‌شود. به این شرط در روایات هم تأکید شده‌است از جمله روایتی است که از امام حسن عسکری (ع) نقل شده‌است. حضرت میفرماید: (هر کس از فقها بر نفس خود صیانت داشته باشد و از خواسته های نفسانی خویش تبعیت نکند و خود را از معصیت دور نگه دارد و حافظ دین و مخالف هوا و هوس‌های نفسانی و مطیع مولای خویش باشد بر عوام مردم لازم است که مسایل دین را از وی بیاموزند.[10]
کسی که دارای چنین شرائطی باشد قطعاً سلیقه‌های شخصی خویش را در استنباط حکم، دخالت نمی‌دهد و مراد از سلیقه شخصی که نباید در استنباط حکم دخیل باشد، این است که برداشت‌های ذهنی خود را که بدون ملاک و معیار است، دخالت ندهد. اما اگر این برداشتها دارای ملاک و معیار عقلی یا نقلی باشد، مانعی ندارد. اگر مجتهد این شرایط را مراعات نماید هیچ تشکیکی لازم نمی‌آید.
لازم است به یک نکته اشاره شود که دایرة اجتهاد زیاد وسیع نیست به این معنا که خیلی از اصول و مبانی دینی و بسیاری از احکام خداوند، ثابت هستند و در آنها اجتهاد لازم نیست، بلکه دایرة اجتهاد مربوط می‌شود به فروعات عملی احکام که مجتهد سعی می‌کند احکام این فروعات عملی را بدست بیاورد. و این بدین معنا نیست که اگر یک مجتهد دارای تمام شرائط باشد و تمام سعی و تلاش خود را برای بدست آوردن حکم مسئله‌ای به کار بگیرد و حکم صادر نماید، حتماً آن مطابق با واقع خواهد بود، بلکه به این معناست که اگر بعد از کوشش زیاد حکمی صادر کرد اگر مطابق با واقع شد که شد واگر مطابق با واقع نشد در چنین حالی مجتهد در نزد خداوند معذور است زیرا وظیفه خود را انجام داده، ولی حکم خداوند عوض نمی‌شود (در اصطلاح به این تخطئه می‌گویند).[11]
نتیجه: دین حق، دینی است که قوانین و مقررات آن از طرف خداوند، نازل شده‌باشد، بنابراین معیار در دینی بودن یا نبودن گفته‌ها و یا نوشته‌های کسی، مطابق یا عدم مطابق بودن با قرآن و سنّت است که دین در آنها عینیّت یافته‌است، لذا اگر گفته‌ها و نوشته‌ها خارج از چهارچوب کتاب و سنّت و مطابق آنها نباشد، قهراً خارج از دین خواهد‌بود و شرط عدالت وملکة آن مانع از اعمال سلیقة شخصی دراستنباط خواهد‌بود.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. شریعت در آینه معرفت، عبد الله جوادی آملی.
2. قرآن در اسلام، علامه طباطبائی.
پی نوشتها:
[1] . جوادی آملی، عبدالله، شریعت در آینه معرفت، ج 1، نشر رجاء. ص 95.
[2] . مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج2، ص 349، ح آفتاب، نوبت هفدهم.
[3] . آل عمران/ 19.
[4] . یونس/ 32.
[5] . آل عمران/ 85.
[6] . مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج2، ص 349، ح: آفتاب، نوبت هفدهم.
[7] . فیض الاسلام، نهج البلاغه، کلمات قصاری 120.
[8] . ترجمه تفسیر المیزان، بنیاد علمی و فکری علامه، نوبت چهارم، ج3، ص 228.
[9] . تهذیب الاصول، ج3، ص 138 143.
[10] . مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج2، ص 88.
[11] . حکیم، محمد تقی، اصول العامه للفقهه المقا رن، ص 617 624.
منبع: اندیشه قم
