برای آشنایی با پیشینه نظریه ولایت فقیه از سه دیدگاه می‌توان به آن نگاه کرد: 1- دیدگاه منابع فقه سابقه نظریه ولایت فقیه در منابع فقهی به قرن چهارم هجری می‌رسد. شیخ مفید(ره) (333 یا 338 - 413 ه) در کتاب مقنعه (ص812810) به تصریح مسأله ولایت فقیه را مطرح می‌سازد. او ولایت فقیه را نشأت گرفته از ولایت امامان معصوم(ع) و به نصب آنان می‌داند. فقهای پس از او نیز مانند: شیخ ابوالصلاح حلبی (م:447ه) ر.ک: الکافی فی الفقه، ص 422؛ ابن‌ادریس حلی (م:598ه) ر.ک: السرائر، ص 537 محقق حلی (م: 676ه) ر.ک: شهید ثانی، مالک الافهام، ج 1، ص 53 (در شرح عبارت محقق حلی) محقق کرکی (م: 940 ه) ر.ک: محقق کرکی، رسائل المحقق الثانی، ج 1، ص 142. مقدس اردبیلی (م: 990 ه) ر.ک: مجمع الفوائد و البرهان، ج 4، ص 205. و تقریباً همه فقهای نامدار شیعه پس از قرن دهم این مسأله را در کتاب فقهی خود مطرح کردهاند. که در این زمینه می‌تواند به کتاب ولایت و دیانت استاد هادوی تهرانی (ص 66 - 94) رجوع کنید. 2- دیدگاه منابع نقلی دین (قرآن و سنت) از این دیدگاه پیشینه طرح مسأله ولایت فقیه به زمان صدر اسلام یعنی سخنان پیامبر اکرم(ص) باز می‌گردد. آن برای نمونه: حضرت فرمود: اللهم ارحم خلفائی قیل یا رسول الله من خلفائک قال الذین یأتون من بعدی یروون عنی حدیثی و سنتی؛ خداوند خلفای مرا رحمت کند عرض شد ای رسول خدا خلفای شما چه کسانی هستند، فرمود: آنها که بعد از من می‌آیند و حدیث و سنت مرا نقل می‌کنند (شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، باب النوادر، حدیث 5919، ج 4، ص 420، تحقیق علی اکبر غفاری) حضرت علی(ع) نیز فرمود: العلماء حکام علی الناس (آمدی، غررالحکم و درر الحکم، حدیث 506) سخنان امام صادق(ع) در مقبوله عمربن حنظله (کلینی، الاصول من الکافی، کتاب فضل العلم، باب اختلاف الحدیث، حدیث 10، ج 1، ص 67) و دیگر امامان نیز مستند نقلی ولایت فقیه است و هر چه به زمان ائمه متأخر(ع) نزدیک‌تر می‌شوید این مسأله شدیدتر و جدی‌تر مطرح می‌شود تا این که در زمان امام زمان(عج) با تصریح هر چه تمام‌تر در نامه معروف خود چنین می‌نویسد که و اما الحوادث الواقعه فارجعوا فیها الی رواة حدیثنا فانهم حجتی علیکم و انا حجة الله علیهم (شیخ صدوق، کمال الدین، باب 45، حدیث 4، ج 2، ص 484، وسائل الشیعه، ابواب صفات القاضی، باب 11، حدیث 9). 3- دیدگاه کلامی دلیل کلامی ولایت فقیه به گونه‌ای است که ولایت را نه تنها برای فقیه به معنای اصطلاحی آن ثابت می‌کند بلکه قبل از آن ولایت را برای معصومین(ع) و حتی قبل از آن برای انبیاء به اثبات می‌رساند. گذشته از این که سنت خلافت در پیامبران نیز بوده است. چه خلافت در حال حیات مانند خلافت هارون از حضرت موسی) هارُونَ اُخْلُفْنِی فِی قَوْمِی)اعراف، آیه 142) و چه خلافت پس از مرگ مانند خلافت آل ابراهیم از او فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ اَلْکِتابَ وَ اَلْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً (نساء، آیه 54). البته این گونه خلافت‌ها به نام ولایت فقیه شناخته نمی‌شود ولی نکته و ملاک ولایت فقیه در آن موجود است. در زمان حکومت حضرت علی(ع) نیز افرادی چون مالک اشتر که هم دانش کافی از دین و هم توانایی لازم برای اجرا را داشت به ولایت منصوب شدند که از آن به نائب خاص تعبیر می‌شود مانند نواب خاص امام زمان(عج) در زمان غیبت صغری. نتیجه آنکه: پیشینه نظریه ولایت فقیه از دو ناحیه به قبل از زمان غیبت می‌رسد: 1- از ناحیه دلیل و مدرک ولایت فقیه که ولایت فقیه را به معنای اصطلاحی آن ثابت می‌کند. 2- از ناحیه ملاک ولایت فقیه که نه تنها در زمان امامان معصوم(ع) و پیامبر(ص) بوده بلکه قبل از آن درباره همه پیامبران و جانشینان آنان نیز صادق بوده است. بنابر این مسأله (ولایت فقیه) - چه از جهت نظری و چه در عمل - قدمتی به درازای تشیع دارد. نصب مالک اشتر به ولایت مصر از سوی امیرالمؤمنین(ع)، از مصادیق بارز این مسأله است.
