در کدام آیات قرآن توصیه به صبر شده است؟

هر کسی در این جهان برای خود آرزو و آمالی دارد و می‌کوشد که به مقصد و مرام نهائی خود برسد، یکی عاشق علم و دانش، دیگری خواهان مال و ثروت، سومی‌دلباخته مقام و منصب است و… نیل به این مقاصد معنوی و مادی در گرو صبر و شکیبایی و بهره‌گیری از نیروی استقامت و بردباری است.
تا دانشجو شب و روز رنج تحصیل را بر خود هموار نکند، و با نیروی استقامت مشکلات فرا گرفتن علم و دانش را حل ننماید، هرگز به آرزوی خود نخواهد رسید. میگویند: ادیسون به قدری در تحصیل علم و گشودن رازهای جهان، استقامت داشت که گاهی غذا خوردن را فراموش می‌کرد، دانشمندان بزرگ جهان، پایه گذاران علوم در سایه استقامت و بردباری به مقامات بلندی از علم و دانش رسیده‌اند. و گرنه با خیابان گردی و شب نشینی، هرگز به مقام بلندی از علم و دانش نمی‌توان رسید.
بازرگان ثروت اندوز برای یک هدف بزرگ، برای بالا بردن سطح زندگی تا رنج سفر را بر خود هموار نکند و مسافرتهای دریایی و هوایی را ناچیز نشمرد، هرگز به آرمان نخواهد رسید. یک فرد با ایمان که راستی خواهان رضای خدا و تحصیل خشنودی او است بدون نیروی استقامت هیچ معصیتی را نمی‌تواند ترک کند، و مشقت هیچ طاعت و عبادتی را مانند نماز و روزه و ... نمی‌تواند متحمل شود. روی این بیان صبر و استقامت پایه و اساس هر کمال، و شالوده هر آرمان و آرزویی است که انسان در مغز خود می‌پروراند.
در اینجاست که عظمت گفتار امیر مؤمنان که پیرامون صبر و استقامت ایراد فرموده‌اند روشن می‌گردد، وی می‌فرماید: یکی از صفات برجسته انسانی صبر و استقامت است، ایمان بی صبر و استقامت، بسان تن بی سر است که بصورت یک لاشه غیر مفید در می‌آید. اینک عین جمله‌ای که آن حضرت بیان کرده است: (وَعَلَیْکُمْ بِالصَّبْرِ فَاِنَّ البصر مِنَ الاِیمانِ کَالرَّأسِ مِنَ الْجَسَدِ وَلا خَیْرٍ فی جَسَدٍ لا رَأسَ مَعَهُ وَلا فی ایمانٍ لا صَبْرَ مَعَهُ)؛(نهج البلاغه3/168 /ط عبده) راستی صبر و استقامت رمز موفقیت، و اساس ترقی و تکامل و شالوده نیل به هدف است مثلا سرباز بی استقامت در جبهه جنگ خود را تسلیم دشمن می‌کند و سلاح و سنگر را در اختیار دشمن می‌گذارد. هر فرد با ایمانی می‌تواند در سایه شکیبایی و استقامت، فرائض الهی را که بی رنج و مشقت نیست، انجام دهد و از معاصی و گناهان چشم بپوشد، عظمت و عزت و ترقی و تعالی از آن مخترع و مهندسی است که با نیروی استقامت پنجه جهل و نادانی را بشکند. فتح و پیروزی برای آن ارتشی است که با نیروی استقامت مجهز باشد و هکذا ... . قرآن می‌گوید: بیست سرباز با صبر و استقامت بر دویست تن غالب و پیروز می‌گردد، چنانکه می‌فرماید: (اِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْروُنَ صابِروُنَ یَغْلِبوُا مَا تَیْنِ؛ انفال/65 بیست تن صبور شما، بر دویست تن پیروز می‌گردد). قرآن مجید می‌فرماید: درجات روز باز پسین در سایه صبر نصیب افراد می‌گردد. (سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدّارِ؛ رعد/24 سلام بر شما ای بهشتیان که در اثر صبر و کوشش و بردباری و استقامت در اقامه واجبات و ترک محرمات به این مقامات نائل شده اید). مرزبانی یکی از وظایف بزرگ ارتش اسلام است، و بدون صبر و استقامت حفظ مرزهای اسلام امکان پذیر نیست از این نظر در قرآن با امر به صبر در یکجا ذکر شده است. (یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنوُا اصْبِروُا وَ صابِروُا و رابِطوُا؛ آل عمران/200 ای مردان با ایمان صبر و مرابطه (مرزداری) را پیشه خود سازید). در قرآن صبر و استقامت، متجاوز از صد مرتبه وارد شده و آثار مخصوصی برای آن بیان شده است و هدف بیشتر آیه‌ها این است که در سایة صبر و استقامت مردان و زنان می‌توانند مشکلات را از هم بگشایند. آیة الله جعفر سبحانی،مربی نمونه به نقل از سایت تبیان
حلم و بردباری یکی از شاخصه های پیامبر اکرم(ص) بود که قرآن می فرماید همین نرم خویی، لطافت برخورد و گشاده رو بودن ایشان راعامل اساسی گرویدن مردم به او و دین مبین اسلام معرفی می کند و در ادامه می فرماید اگر عصبانی و تندخو بودید مردم به دور تو جمع نمی شدند بلکه از اطراف تو پراکنده می شدند و در یک جمله او را چنین توصیف می کند که: (انک لعلی خلق عظیم).
شکی نیست حلم و بردباری صفت پسندیده ای است که باید برای رسیدن به آن زحمت زیاد کشید.
برای تقویت حلم و بردباری، باید طبق برنامه‌ای جدی به تقویت اراده خود بکوشید و همواره سعی کنید برخود مسلط باشید، در این رابطه راه‌های مختلفی وجود دارد؛ ولی مهم آن است که در راه درمان آن کاملا جدی باشید و مطالب پیشنهادی را بدون کمترین کاستی به اجرا گذارید:
1. کاملا به خود مطمئن باشید که می‌توانید روحیه خود را تغییر دهید؛ ولی برای نتیجه گیری عجول نباشید؛ بلکه با خود فکر کنید باید حداقل یک‌سال بر روی رفتارهای خود کار کنید و اگر چنین نمودید، حتما پس از آن دگرگونی رفتاری خواهید شد.
2. از حساسیت بیش از حد در هر زمینه بپرهیزید.
3. همواره در هر مساله‌ای، ابتدا از دیگران انتظار بدترین برخورد را داشته باشید و خود را برای تحمل آن آماده کنید. این مساله باعث می‌شود برخوردهای بهتر از مورد انتظار در شما ایجاد خشنودی نماید. در حالی که اگر همیشه انتظار برخورد خوب داشته باشید، چه بسا نتیجه عکس خواهید گرفت.
4. با خود شرط کنید که هیچ گاه و در هیچ شرایطی برخورد تند نداشته باشید و اگر ناگهان از شما برخورد تندی سر زد خود را جریمه کنید؛ مثلا تصمیم بگیرید - یا در صورت امکان نذر کنید - که اگر بر سر کسی فریاد زدید، فلان مبلغ را صدقه بدهید، یا نماز شب بخوانید و یا یک روز روزه بگیرید. کارآیی این روش، بسیار بالا است و بسیاری از علمای بزرگ بدین سان تمرین عملی و خودسازی نموده‌اند.
5. از تفریحات سالم و تقویت کننده اراده؛ مانند کوهنوردی، شنا، دو و پیاده‌روی و گردش در طبیعت و... نیز استفاده کنید.
6. در تصمیم‌گیری‌ها، حتی‌الامکان با افراد عاقل و پخته مشورت نمایید و از اقدامات عجولانه و مطالعه نشده بپرهیزید.
7. بیشتر با افراد خوش خلق و غیر عصبی معاشرت کنید.
8. از موقعیت‌های که زمینه تندخویی در آن فراوان است، اجتناب کنید و در موقعیت‌هایی حضور یابید که رفتار پرخاشگرانه در آنجا دیده نمی‌شود و از موقعیت‌های که شما را به تندی نمودن دعوت می‌کند، دور شوید.
9. قبل از هر عملی، در مورد پیامد آن تفکّر و اندیشه کنید و آن‌گاه اقدام نمایید و با تمرین این راه‌کار و به کارگیری آن در مورد تمام رفتارها، اندک اندک کنترل خویش را بر تمام رفتارها توسعه بخشید.
10. به برخی رفتارها و حالاتی که از افراد سر می‌زند. و شما را به عصبانیت دعوت می‌کند، توجه نکنید؛ مثلاً اگر کسی با حرف ناروا شما را بر می‌افروزد، از شنیدن و گوش سپردن به سخنان وی اجتناب کنید و حتی گوش ندهید یا محیط را ترک کنید. دیگر به گفته‌های او دقت و توجه نکرده و آنها را در ذهن خود مرور نکنید. نسبت به دیگر اعمال فیزیکی و رفتارهای پرخاشگرانه و تحریک کننده نیز همین طور واکنش نشان دهید و راه بی‌توجهی و تغافل را پیش گیرید.
11. سطح شناخت خود را با مطالعه و تفکر از زشتی، ناپسند بودن، غیرقابل جبران بودن اعمال پرخاشگرانه بالا ببرید؛ مثلاً روایات، آیات و داستان‌هایی را که در مورد این نوع رفتارها و آثار آنها نوشته شده، مطالعه کنید و بعد در مورد آنها فکر کنید. حتی در برخی موارد به آثار رفتار تندی که خود مرتکب آن شده‌اید، توجه نموده و آن عمل و زشتی آن را در ذهن خود مرور کنید؛ به گونه‌ای که به یک حالت خود هشداری از درون دست یابید و آثار فردی و اجتماعی و پیامدهای حیثیتی آن عمل زشت را لحظه به لحظه در ذهن خود مرور نموده و قبح آن را برای خود بزرگ جلوه دهید تا از درون از آن عمل متنفّر شوید.
12. به هنگام بروز عصبانیت و تندخویی سریع، حالات خود را تغییر دهید؛ مثلاً اگر ایستاده‌اید، بنشینید و اگر نشسته‌اید، دراز بکشید و صورت خود را با آب سرد بشوید و یک لیوان آب خنک بیاشامید و خود را از موقعیت دور سازید.
13. از خواندن قرآن به مقدار زیاد و در نوبت‌های متعدد در طول 24 ساعت هرگز غفلت نورزید؛ چه قرآن تأثیر عظیم در رسیدن به حالت سکینه و آرامش درونی دارد. همین طور عبادت‌های خود، مانند نماز را در اول وقت و با حضور قلب کامل به جا آورید که تأثیر بزرگی در رسیدن به اطمینان خاطر دارد و آدمی را از درون به سکوی آرامش می‌سپارد.
14. بعد از استحمام و به هنگام خروج از حمام، دو پای خود را تا قوزک با آب سرد بشویید.
15. دیگر رفتارهای عادی و روزمره خود را نیز با تسلط کامل بر رفتار و بدون شتابزدگی انجام دهید و آنها را آرام آرام تعقیب کنید تا نرم‌خویی و پرحوصلگی، بر تمام رفتارهای شما حاکمیت پیدا کند.
16. چند لحظه دراز بکشید و چشمان خود را ببندید و همه ماهیچه‌های خود را شل کنید تا آرامش عضلانی پیدا کنید و فکر خود را از آنچه موجب عصبانیت شما شده است منصرف کنید و به عضلات بدن خود تمرکز یابید.
17. به خودتان تلقین کنید که اتفاق خاصی نیفتاده است؛ مگر آسمان به زمین آمده؟ بقیه در چنین مواردی چه می‌کنند؟ آیا همه عزا می‌گیرند؟ هر کسی به کاری مشغول می‌شود و اعتنایی به این گونه موارد نمی‌کند.
18. اگر برخی موارد سریع سخن گفتید و عجولانه تصمیم گرفتید و رفتار نابجا از شما سرزد سریع خود را سرزنش و حتی در لفظ اظهار پشیمانی نمایید و وعده‌ها و قولی که با خود داشتید را در ذهن خویش حاضر سازید.
19. از خود ارزندگیهای نابجا و شخصیت قائل شدن بیش از اندازه برای خود اجتناب ورزید و تنها هنجارها را رعایت کنید و لذا به سراغ رفتارهای متواضعانه همانند تقدم در سلام، همنشینی مناسب با افراد پایین‌تر، ابراز ارادت به کوچکترها، مصافحه و احوالپرسی با دیگران به خصوص طبقه پایین‌تر، تفریح و صحبت با دیگران اقدام کنید.
20. ذکر (لا حول و لا قوة الا بالله) را زیاد بر زبان جاری سازید و سوره والعصر را زیاد بخوانید و تکرار اذکار: (استغفرالله ربی و اتوب الیه) و (اعوذ بالله من الشیطان الرجیم).
21. وقتی که با امور عصبانیت آفرین مواجه هستید برای مدتی (حدود 10تا 15 دقیقه) راه دریافتهای حسی خود را سد سازید مثلاً جلوی گوش خود را بگیرید و چشمان خود را ببندید و سر خود را پایین اندازید تا دریافت‌های عصبانیت را تحت کنترل شما در آیند و موجب تحریک بیشتر شما نشوند.
22. اگر رفتار و یا صفتی که در شخصی هست موجب عصبانیت شما شده است آن رفتار را شوخی تلقی کرده و به شکلی خود را از تیررس آنها دور در نظر بگیرید یعنی به گونه‌ای از مخاطب در نظر گرفتن خویش در برابر رفتارهای دیگران پرهیز کنید مثلاً از مشاهده کسی که فحش می‌دهد با خود بگویید مخاطب او من نیستم و در این هنگام از صحنه دور شده و راه دریافت‌های حسی را سد سازید تا بیشتر مورد هجوم قرار نگیرید.
23. برای توجیه رفتارهای خلاف انتظاری که از دیگران سر می‌زند توجیه مناسب داشته باشید و آنها را مقصر تلقی نکنید تا موجب شود به خود اجازه عکس العمل بدهید مثلاً بگویید خودم از این فرد بدتر رفتار می‌کنم او اشتباه گرفته مقصر نیست اشتباه من باعث رفتار نامناسب او شده است.
24. به نظرات و عقاید دیگران احترام قائل شوید و به دیده احترام به آنها بنگرید و حتی محترمانه با آنها رفتار کنید.
25. همیشه خودتان و رفتارتان را درست و صحیح تلقی نکنید و احتمال خطا در کارهای خود را بدهید.
26. سعی کنید به عنوان تمرین گاهگاهی با افرادی که سلیقه آنها را نمی‌پسندید برخورد کوتاه مدت داشته باشید و با صاحبان دیگر انتظار مراوده کوتاه مدت داشته باشید.
شرح موارد فوق را در جدولی بنویسید و موارد انجام شده و یا تخلف از آن را یادداشت کنید و همواره سعی کنید موارد تخلف را کاهش داده و بیش از پیش خود را به انجام آنها مقید سازید و حتی قبل از بروز آن موقعیت‌ها و به صورت مستمر، راه‌کارهای فوق را سرلوحه اعمال خود قرار دهید. و از آن به بعد، باید میزان موارد پرخاشگری شما کاهش یابد. آنها را نیز یادداشت کنید و کم کم از میزان آنها در طول روز، هفته و... بکاهید و خود تنبیهی را به کار بگیرید.
مطالعه کتاب معراج السعاده، مقام سوم، بحث مربوط به غضب و حلم را توصیه می‌کنم. (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، کد: 1/100114876)