در پاسخ به تفسیر و توضیح آیه مورد پرسش و شان نزول و بیان منظور از ادنی الارض توجه کنید :
1- بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
الم (1) غُلِبَتِ الرُّومُ (2) فِی أَدْنَی الْأَرْضِ وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِبُونَ (3)
ترجمه:
به نام خداوند بخشنده بخشایشگر
1- الم
2- رومیان مغلوب شدند.
3- (و این شکست) در سرزمین نزدیکی رخ داد، اما آنها بعد از مغلوبیت به زودی غلبه خواهند کرد.
شان نزول:
مفسران بزرگ همگی اتفاق دارند که آیات نخستین این سوره بدین سبب نازل شد که در آن هنگام که پیامبر ص در مکه بود، و مؤمنان در اقلیت قرار داشتند، جنگی میان ایرانیان و رومیان در گرفت، و در این نبرد ایرانیان پیروز شدند.
مشرکان مکه این را به فال نیک گرفتند و دلیل بر حقانیت شرک خود دانستند! و گفتند: ایرانیان مجوسی هستند و مشرک (دوگانه پرست) اما رومیان مسیحیند و اهل کتاب، همانگونه که ایرانیان بر رومیان غلبه کردند پیروزی نهایی از آن شرک است و طومار اسلام به زودی پیچیده خواهد شد و ما پیروز می‌شویم.
گرچه اینگونه نتیجه گیریها پایه و مایه ای نداشت اما در آن جو و محیط برای تبلیغ در میان مردم جاهل خالی از تاثیر نبود، لذا این امر بر مسلمانان گران آمد.
آیات فوق نازل شد و قاطعانه گفت: گرچه ایرانیان در این نبرد پیروز شدند اما چیزی نمی‌گذرد که از رومیان شکست خواهند خورد و حتی حدود زمان این پیشگویی را نیز بیان داشت و گفت این امر فقط در طول چند سال به وقوع می‌پیوندد!.
این پیشگویی قاطع قرآن که از یک سو نشانه اعجاز این کتاب آسمانی و اتکاء آورنده آن به علم بی پایان پروردگار به عالم غیب است، و از سوی دیگر نقطه مقابل تفال مشرکان بود، مسلمانان را طوری دلگرم ساخت که حتی می‌گویند بعضی از آنان با مشرکان روی این مساله شرطبندی مهمی کردند! (آن روز هنوز حکم تحریم اینگونه شرطبندیها نازل نشده بود .
تفسیر: یک پیشگویی عجیب!
این سوره جزء 29 سوره‌ای است که با حروف مقطعه آغاز میشود (الم).
کرارا در تفسیر این حروف مقطعه (مخصوصا در آغاز سوره بقره، آل عمران و اعراف) بحث کرده‌ایم.
تنها چیزی که در اینجا جلب توجه میکند این است که بر خلاف بسیاری از سوره‌هایی که با حروف مقطعه آغاز میشود و پشت سر آن سخن از عظمت قرآن است در اینجا بحثی از عظمت قرآن نمی‌یابیم، بلکه سخن از شکست رومیان و پیروزی مجدد آنها در آینده است، ولی با دقت روشن میشود که این بحث نیز بیان عظمت قرآن است، چرا که این خبر غیبی مربوط به آینده از نشانه‌های اعجاز و عظمت این کتاب آسمانی محسوب میشود.
بعد از ذکر حروف مقطعه می‌فرماید:رومیان مغلوب شدند (غُلِبَتِ الرُّومُ).
و این شکست در سرزمین نزدیکی واقع شد (فِی أَدْنَی الْأَرْضِ).
نزدیک به شما مردم مکه، در شمال جزیره عرب، در اراضی شام، در منطقه‌ای میان بصری و اذرعات.
و از اینجا معلوم میشود که منظور از روم روم شرقی است نه روم غربی.
بعضی از مفسران مانند مرحوم شیخ طوسی در تبیان احتمال داده‌اند که منظور نقطه نزدیکی به سرزمین ایرانیان بوده است یعنی در محلی واقع شد که نزدیکترین نقطه میان ایران و روم بود ).
درست است که تفسیر اول با الف و لام عهد در کلمه الارض مناسبتر است ولی به طوری که خواهیم گفت از جهاتی تفسیر دوم صحیحتر به نظر می‌رسد.
در اینجا تفسیر سومی نیز وجود دارد که شاید تفاوت زیادی از نظر نتیجه با تفسیر دوم نداشته باشد، و آن اینکه منظور از این زمین، زمین روم است یعنی آنها در نزدیکترین سرحداتشان با ایران گرفتار شکست شدند. و این اشاره به اهمیت و عمق این شکست است چرا که شکست در نقطه‌های دور دست و مرزهای بعید، چندان مهم نیست، مهم آن است که کشوری در نزدیکترین مرزهایش به دشمن که از همه جا قویتر و نیرومندتر است گرفتار شکست شود.
بنا بر این ذکر جمله فِی أَدْنَی الْأَرْضِ اشاره‌ای خواهد بود به اهمیت این شکست، و طبعا پیشگویی از پیروزی طرف مغلوب ظرف چند سال آینده
واجد اهمیت بیشتری خواهد بود که جز از طریق اعجاز قابل پیش‌بینی نیست! سپس اضافه میکند: آنها (رومیان) بعد از مغلوبیت به زودی غلبه خواهند کرد (وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِبُونَ) .
با اینکه جمله سیغلبون (به زودی غالب می‌شوند) برای بیان مقصود کافی بود، ولی مخصوصا تعبیر مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ (بعد از مغلوبیتشان) بر آن افزوده شده است، تا اهمیت این پیروزی آشکارتر گردد، چرا که غالب شدن یک جمعیت مغلوب آنهم در نزدیکترین و نیرومندترین مرزهایش، در یک مدت کوتاه غیر منتظره است و قرآن صریحا از این حادثه غیر منتظره خبر می‌دهد. (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، کد: 7/100132641)
