سفر و مسافرت در مکتب اسلام جایگاه فوق العاده مهمی دارد و در قرآن کریم به بیش از 30 نوع سفر با انگیزه های مختلف اشاره شده است. در ابتدا، قرآن بسیار و به کرّات انسان را به سفر کردن و حرکت کردن (سیروا، سیروا، سیروا – انفروا ، سافروا) توصیه می کند.
قدر مردم، سفر پدید آرد خانه خویش، مرد را بند است
چون به سنگ، اندرون بود گوهر کس نداند که قیمتش چند است (سنایی غزنوی)
تعریف سفر، سیر و سیاحت
1. (سَفْر) یک واژة عربی است و در لغت، به معنای کشف حجاب و کنار زدن پرده، روشن شدن، آشکار شدن، ظاهر شدن است. به این معنی که در سفر مجهولی برای ما معلوم می شود، تجربه ای کسب می کنیم و دانشی به دست می آوریم.
ابن منظور در ( لسان العرب)، اصل معنای سفر را کشف واقعیت و حقیقت می داند و می نویسد:
مسافر را از آن رو مسافر نامیده اند که نقاب از چهره برگرفته و از جایگاه راحت و منزل خویش روی برگرفته و در فضای باز، نمایان شده است و سفر به این جهت که از چهرة واقعی مسافران و اخلاق آنان پرده برمی دارد و آنچه را از آن پنهان هستند، آشکار می سازد، سفر نامیده می شود ... و مسافر در اصل کاتب نامیده می شود؛ چون که تبیین کننده و توضیح دهنده مطلبی است.[1]
2. (سِیر) به معنای عبور و گردش با جسم و بدن ظاهری در طبیعت و جهان آفرینش است.
سِیر کردن در زمین بر دو گونه است:
اول: حرکت با فرمان و اختیار و اراده از سوی سیرکننده، مانند آیة شریفة ( وَ هُوَ الّذِی یُسَیِّرُکُمْ)[2]
دوم: حرکت قهری و اجباری همراه با تسخیر، مانند تسخیر کوه ها در آیات ( وَ إذا الجِبالُ سُیِّرتْ)[3] ؛ ( سُیِّرتِ الجِبالُ)[4]
3. (سیاحت) : ساح به معنای سفر کردن همراه با دقت، به قصد عبادت و قرب الهی است.
در تفسیر آمده است که (همانا سائحین و سائحات، روزه دارن هستند و به روزه دار، سائح می گویند؛ زیرا بدون هیچ گونه توشه ای، متعبدانه در زمین حرکت می کند و هنگامی که توشه ای و زادی می یابد، اطعام می کند؛ ولی روزه دار اطعام نمی کند).
دربارة اصل معنای واژة (سیح) در کتاب التحقیق فی کلمات القرآن الکریم آمده است:
( سیح: جریان و حرکتی است که همراه با دیدن و نگاه کردن، توجه و تفکر به وظایف بین انسان ها و خداوند باری تعالی و به قصد طاعت و عبادت و یا به قصد سخن چینی و فساد و ایجاد شر است. همچنین اطلاق سیح در حرکت و جریان سایه هنگامی که برمی گردد، به این جهت است که این عمل و حرکت با دقت و تدریج و حساب و کتاب است و اطلاق (سیح) برعبای راه راه و مخطط به علت اعمال تدبیر و دقت نظر در خطوط و تار و پود آن هنگام بافته شدن است).
(مسیح) به معنای سیاح و گردشگر است. حضرت عیسی(ع) بیشتر عمرش را در مسافرت بوده است و همه تبلیغاتش را در سفرهایش انجام می داده و غالب خاطرات او نیز از سفرهایش است.
اهمیت سیر و سیاحت در قرآن کریم
آیات مربوط به سفر و سیر و سیاحت را در سه محور اصلی می توان تقسیم بندی کرد:
1. دستورها و فرمان ها
2. نمونه ها و الگوها
3. احکام، آداب و وسایل سفر
1. دستورها و فرمان ها
قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِکُمْ سُنَنٌ فَسِیرُواْ فِی الأَرْضِ فَانْظُرُواْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُکَذَّبِینَ [5]
قطعا پیش از شما سنتهایی [بوده و] سپری شده است پس در زمین بگردید و بنگرید که فرجام تکذیب کنندگان چگونه بوده است.
قُلْ سِیرُواْ فِی الأَرْضِ ثُمَّ انظُرُواْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ [6]
بگو در زمین بگردید آنگاه بنگرید که فرجام تکذیب کنندگان چگونه بوده است.
فَسِیرُواْ فِی الأَرْضِ فَانظُرُواْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ[7]
بنابراین در زمین بگردید و ببینید فرجام تکذیب کنندگان چگونه بوده است.
قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُجْرِمِینَ [8]
بگو در زمین بگردید و بنگرید فرجام گنه پیشگان چگونه بوده است.
قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ یُنشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ [9]
بگو در زمین بگردید و بنگرید چگونه آفرینش را آغاز کرده است سپس [باز] خداست که نشاه آخرت را پدید می آورد خداست که بر هر چیزی تواناست.
قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ مِن قَبْلُ کَانَ أَکْثَرُهُم مُّشْرِکِینَ[10]
بگو در زمین بگردید و بنگرید فرجام کسانی که پیشتر بوده و بیشترشان مشرک بودند چگونه بوده است.
2. نمونه و الگوها
نمونه و الگوهایی از اشخاص
الف) پیامبران اولوالعزم: حضرت نوح(ع) ،حضرت ابراهیم(ع)، حضرت موسی(ع)، حضرت عیسی(ع)، و حضرت محمد(صلی الله علیه و آله).
ب) پیامبران تبلیغ کننده و بندگان شایسته و برگزیده الهی: حضرت یوسف(ع)، حضرت یونس(ع) و حضرت آدم(ع).
نمونه و الگوهایی از امت های گذشته و اقوام تاریخی :
الف) سفر اصحاب کهف و قوم بنی اسرائیل برای رهایی از چنگال سیطره و قدرت پوشالی ستمکاران و خدایان دروغگو و قرارگرفتن در مسیر طاعت و بندگی خداوند؛
ب) سفرهای قوم قریش برای تجارت و کسب قدرت؛
ج) سفر جنگی ابرهه و سپاهیانش برای جلوگیری از اطاعت خداوند.
3. احکام، آداب و وسایل سفر
برخی از آیات قرآن به احکام ادای واجباتی مانند نماز و روزه و آداب اخلاقی سفر مثلاً: انفاق و وسایل سفر؛ وسیلة حمل و نقل و همراه داشتن راهنما در سفر اشاره دارند.
انواع سفر
انواع سفر بر اساس انگیزه ها
1. عبادت و زیارت
الف) زیارت خانه خدا
ب) زیارت مشاهد و عتبات عالیات
ج) دیدار پدر و مادر و خویشاوندان (صلة رحم)
2. دفاع از کیان امت اسلامی و جهاد
3. ترک دیار کفر(هجرت)
4. کسب علم
5. کسب معاش و تجارت
6. تبلیغ اسلام
7. سیاحت، گردشگردی و جهانگردی
8. سفر حرام و معصیت
9. سفر برای کارهای خیر؛ مانند سازندگی
انواع سفر بر اساس حکم شرعی
1. واجب
الف) حج تمتع
ب) جهاد و دفاع از کیان و شرف امت اسلامی
ج) هجرت از سرزمین کفر برای حفظ ایمان و بدان از گزند دشمنان.
2. مستحب
الف) عمرة مفرده
ب) زیارت قبر مطهر نبی اکرم اسلام(صلی الله علیه وآله)
ج) زیارت مشاهد و عتبات عالیات
د) تبلیغ و اشاعة فرهنگ اسلامی
ه) صلة رحم
و)کسب علم؛ بصیرت و آگاهی
ز) کسب معاش و تأمین مخارج زندگی
ی) ساحت و تفریح سالم
3. حرام: سفر برای گناه و مخالفت با دستورهای شرع مقدس اسلام(سفر معصیت)
4. مکروه: سفری که برای فرار از اجرای تکالیف الهی صورت پذیرد و انگیزه آن مخالفت با حکم شرعی نباشد؛ مانند مسافرت برای روزه نگرفتن در ماه مبارک رمضان.
انواع سفر از نظر مکان
1. زیارت مکان های مقدس
الف) خانة خدا
ب) مسجدالنبی(صلی الله علیه وآله)
ج) قبور ائمة معصوم (علیهم السلام)
د) قبور امامزادگان و اولیای الهی
2. بازدید از مکان های دینی، تاریخی و باستانی امت های پیشین
الف) مکه مکرمه، مدینه منوره، نجف اشرف، کربلای معلی، مشهد مقدس
ب) مسجدالاقصی، مسجد کوفه، مسجد سهله
ج) کوه طور و ...
3. بازدید از مکان های تفریحی، علمی و ... در کشورهای مختلف جهان
دیگر سفرها:
1. سفر اضطراری
2. سفر انفسی و عرفانی
3. سفر آخرت
پی نوشت ها:
[1] جهانبخش ثواقب، محمد جواد رحمانی ، سیر و سیاحت در قرآن مجید، ص 25.
[2] یونس/10
[3] تکویر/3
[4] نباء/20
[5] آل عمران/ 137
[6] انعام/ 11
[7] نحل/36
[8] نمل/ آیة 69
[9] عنکبوت/20
[10] روم/42
