ولایت فقیه مورد نظر حوزه علمیه نجف با نظریه حوزه علمیه قم چه وجه افتراقی دارد؟!

ولایت فقیه مورد نظر حوزه علمیه نجف با نظریه حوزه علمیه قم چه وجه افتراقی دارد؟!

موضوع ولایت فقیه از جهت نظری ریشه در آموزه های اصیل اسلامی داشته و از پشتوانه مستحکم آیات قرآنی، روایات متعدد معتبر و دلایل عقلی بر خوردار است. پیشینه عملی ولایت فقیه نیز قدمتی به درازای تاریخ اسلام دارد و نمونه های عملی ولایت فقیه را می‌توان در موارد بسیار زیادی -حتی در عصر پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) اثبات کرد؛ زیرا مسلمانان از همان صدر اسلام، به دلیل مواجه بودن با دو مسأله اساسی یعنی غیبت پیامبر(ص) و یا امام معصوم (ع) حضور نداشتن ایشان در بسیاری از شهرها و از سوی دیگر نیاز مبرم مسلمانان به احکام و دستورهای سیاسی و فردی ، نیازمند تعیین راهکاری دقیق برای وضعیت اداره جامعه در صورت فقدان معصوم و یا ممکن نبودن دسترسی به وی بودند و از این رو پیامبر(ص)و سایر معصومین (ع) صالح ترین فرد را از نظر شرایط علمی و آشنایی با آموزه های اسلامی ، شرایط اخلاقی و توانایی های مدیریتی ، به عنوان جانشین خود از میان فقهای جامع الشرایط منصوب نموده اند ؛ نصب مالک اشتر به ولایت مصر از سوی امیرمؤمنان‌علیه السلام، از مصادیق بارز این مسئله است. در عصر غیبت نیز فقیهان برجسته شیعه، در دوره‌های مختلف تاریخی، با توجه به فراهم بودن شرایط محیطی به طرح و اجرای آن پرداخته‌اند.
بر این اساس میان حوزه علمیه قم با حوزه علمیه نجف در اصل اثبات و پذیرش ولایت فقیه هیچ فرقی وجود ندارد زیرا اصل این قضیه همواره مورد اتفاق تمامی فقهای شیعه از ابتدا تاکنون بوده و با توجه به سابقه تاریخی و قدمت حوزه علمیه نجف و حضور فقهای بزرگی نظیر شیخ مفید ، سید رضی و سید مرتضی ، صاحب جواهر ، میرزای شیرازی ، شیخ انصاری ، آخوند خراسانی ، شهید صدر و...که از طرفداران برجسته ولایت فقیه می باشند، همه از این حوزه برخواسته اند. و بعد از شکل گیری حوزه علمیه قم در 1301 . ش توسط آیت الله شیخ عبدالکریم حائری که از علمای نجف بودند، آموزه های اسلامی پیرامون اداره حکومت در زمان غیبت معصوم توسط فقیه جامع الشرایط بسط یافت. در این میان حضرت امام(ره) نیز که با توجه به تحولات انقلابی ایران توانستند ابعاد گسترده تری از این نظریه را به فعلیت برسانند ، ابتدا مباحث مربوط به ولایت فقیه و حکومت اسلامی را در حوزه علمیه نجف مطرح نمودند و بعد از بازگشت از تبعید و پیروزی انقلاب، موفق به تشکیل حکومت بر اساس نظریه ولایت فقیه شدند. البته قبل از امام (ره) نیز در حوزه علمیه قم مباحث مربوط به ولایت فقیه توسط بسیاری از مراجع و علمای بزرگ نظیر آیت الله بروجردی مطرح شده بود. بنابر این همانطور که مشاهده می نمایید از نظرتاریخی موضوع ولایت فقیه هم در حوزه علمیه نجف و هم در حوزه علمیه قم مطرح بوده است. و تا زمان کنونی در هر دو حوزه طرفداران متعددی دارد.
و بالاخره موضوع دیگری که لازم است در این زمینه توجه نمود این است که طرح و گشودن ابعاد مختلف یک نظریه نیازمند فراهم بودن شرایط محیطی مناسب است و تکمیل بسیاری از نظریات تنها در صحنه عمل امکان پذیر می باشد در باره ولایت فقیه هم تنها تفاوتی که حوزه علمیه قم با نجف دارد این است که علی رغم قدمت حوزه علمیه نجف و وجود بسیاری از علمای بزرگ شیعه که معتقد به ولایت فقیه بوده و بستگی به فراهم بودن شرایط در موارد متعددی به اعمال ولایت فقیه خود می پرداختند - نظیر اعلام جهاد با انگلیس توسط مراجع نجف و آخوند خراسانی و یا فتوای تحریم تنباکوی آیت الله میرزای شیرازی و...که همه بر اساس اصل ولایت فقیه صورت پذیرفته است- اما وقوع دو حادثه مهم و سرنوشت ساز باعث شد که فضا و شرایط لازم برای گسترش و تکامل نظریه ولایت فقیه در حوزه علمیه قم فراهم آمده و در عوض چنین وضعیتی از حوزه علمیه نجف سلب شود و آن حادثه مهم در ایران عبارت بود از پیروزی انقلاب اسلامی و تشکیل حکومت اسلامی بر محوریت ولایت فقیه و در مقابل حادثه دوم در عراق بود که پس از انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 رژیم صدام حسین به دلیل خصومت با اسلام اصیل و ترس از آنکه روحانیون نجف و کربلا تحت تأثیر روحانیون ایران سودای تغییر حکومت داشته و مشکل آفرین شوند محدودیت های شدیدی علیه حوزه های عراق اعمال کرد به نحوی که سبب مهاجرت عده زیادی از روحانیون شد.
با شروع جنگ 8 ساله عراق علیه ایران، سرکوب علما شدت یافت به نحوی که آیت الله صدر از علمای بزرگ نجف و خواهرش و تعداد دیگری از بستگان و نزدیکان وی و آیت الله حکیم توسط رژیم صدام به شهادت رسیدند. بقایای حوزه نجف به صورتی رنجور و نحیف و زیر ارعاب سنگین حکومت به حیات خویش ادامه داد. و بدیهی است در چنین شرایطی مجالی برای بالندگی نظریه ولایت فقیه در حوزه علمیه نجف به وجود نیامد.
هرچند در جریان انتفاضه مردم عراق در مقابل رژیم بعث نمودهایی از اِعمال ولایت فقیه و به شکل مترقی آن توسط آیت الله خویی بروز نمود . و در دوران کنونی پس از سرنگونی صدام و اشغال عراق توسط بیگانگان ، آیت الله سیستانی به صورت بسیار زیادی از اختیارات و شئونات متعدد ولایت فقیه در جهت دفاع از جامعه مسلمان عراق و کسب استقلال این کشور استفاده می نماید.آیت الله سیستانی نیز مانند بسیاری از فقهای شیعه معتقد به ولایت فقیه می باشند. معظم له در این زمینه می فرمایند: (ولایت فقیه در زمان غیبت در امور عامه ثابت می شود، اموری که نظام زندگی مردم متوقف بر تصدی فقیه عادل است، اگر مقبول نزد عامه مؤمنین باشد.) (استفتاء از دفتر آیت الله سیستانی در قم) اقدامات و عملکردهای ایشان خصوصا در حوادث عراق بعد از اشغال، همگی حکایت از پای بندی ایشان به این اصل مهم الهی در دوران غیبت امام زمان(عج) می باشد.
و آخرین نکته این که هرچند اصل ولایت فقیه مورد اتفاق و قبول اکثریت فهای شیعه در حوزه قم و نجف می باشد، اما اختلافاتی در هر دو حوزه پیرامون حدود و ثغور اختیارات ولی فقیه ومیزان دخالت آن در اداره جامعه وجود دارد که در این میان اکثریت حوزه علمیه قم قائل به ولایت مطلقه بوده و عده کمی از ولایت مقیده دفاع می نمایند و به نظر می رسد چنین موضوعی به دلیل فقدان شرایط تبیین نظریه ولایت فقیه در حوزه نجف ، بر عکس باشد.
برای آگاهی بیشتر ر.ک:
الف. جهان‌بزرگی، احمد، درآمدی بر تحول نظریه دولت در اسلام؛
ب. پیشینه و دلایل ولایت‌فقیه، امام خمینی و حکومت اسلامی؛
پ. پیشینه تاریخی ولایت فقیه، احمد جهان بزرگی، نشر مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 1378.
د. شهر مقدس پایتخت شیعه،همشهری پنجشنبه 4 اردیبهشت 1382.
و. ولایت فقیه و جمهوری اسلامی ، حمید رضا شاکرین و علیرضا محمدی ، قم : نشر معارف ، 1383.
ه .حوزه نجف و فلسفه تجدد در ایران ، موسیس نجفی ، تهران : پژو هشگاه فرهنگ و اندیشه معاصر ع 1379 . (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد رهبری، کد: 4/16117)