یکی دیگر ازشبهاتی که بسیار مهم است مسئله ولایت فقیه است چراوقتی امام زمان وجود دارد ولایت فقیه پابرجاست اصلا ولایت فقیه چگونه به وجود آمده؟

یکی دیگر ازشبهاتی که بسیار مهم است مسئله ولایت فقیه است چراوقتی امام زمان وجود دارد ولایت فقیه پابرجاست اصلا ولایت فقیه چگونه به وجود آمده؟

دانشجوی محترم در پاسخ به سوال شما به نظر می رسد ابتدا باید مطلبی مورد توجه قرار گیرد و آن عبارت است از دلیل غیبت امام زمان(عج)، چرا که موضوع ولایت فقیه به عنوان تداوم بخش مساله امامت ، مرتبط با مساله غیبت امام زمان عج می باشد و اصلی ترین مقطعی که موضوع ولایت فقیه در آن مطرح می باشد و علمای شیعه نیز در آن هیچ شک و تردیدی ندارند مقطع غیبت امام زمان عج می باشد و به همین دلیل پیش از هر گونه پاسخی ، اصل ماجرا یعنی علت غیبت امام زمان عج را مورد بررسی قرار دهیم :
علت غیبت امام زمان عج
غیبت امام مهدی(عج) یکی از پدیده‌هایی است که با اراده و تدبیر خداوند رخ داده است ؛ پس به طور حتم دارای حکمت و مصلحتی مهم و قابل توجه است.
عبداللَّه بن فضل هاشمی می‌گوید : از امام صادق(ع) شنیدم که می‌فرمود : (صاحب الامر، غیبتی دارد که ناگزیر اتفاق می‌افتد و ناراستان و طرفداران باطل به شک می‌افتند). عرض کردم : (فدایت شوم چرا چنین می‌شود؟) فرمود : (به خاطر چیزی که ما اجازه نداریم، آن را برای شما بازگو کنیم). عرض کردم : (حکمت و فایده این غیبت چیست؟) فرمود : (حکمت غیبت او، همان حکمت غیبت آن عده از حجت‌های خداوند است که قبلاً از آنها یاد شده است ؛ حکمت این غیبت نیز تا بعد از ظهور آن حضرت، بر مردم معلوم نخواهد شد ؛ همان طور که حکمت کارهایی که خضر انجام داد، تا قبل از جدا شدنش از موسی، معلوم نشد. ای پسر فضل! این امری الهی است و سرّ آن و جهات پنهانی آن نیز، الهی و به خدا مربوط است و هنگامی که ما می‌دانیم خداوند عزّوجل حکیم است، قبول و اعتراف می‌کنیم که تمام کارهایش، عین حکمت و درستی است ؛ هر چند که علت و چرایی آن کارها، برای ما روشن نشده باشد) اثبات الهداة، ج 3، ص 488، ج 217..
بر اساس این حدیث، علّت و حکمت اصلی (غیبت)، برای ما معلوم نیست و پس از ظهور مهدی(عج) آشکار می‌گردد ؛ ولی در روایات متعدد دیگر، اسرار و عللی برای غیبت آن حضرت بیان شده که قابل توجّه است و می‌تواند ما را نسبت به وقوع غیبت و لزوم آن به اطمینان بیشتری برساند.
در اینجا عوامل و حکمت‌های غیبت - بر اساس یک دسته‌بندی جدید و جامع - بیان می‌شود ؛ بنابراین تقسیم، غیبت امام مهدی(عج) هم از جانب خدا و به خواست و اراده او بوده است و هم مردم، حاکمان ظالم و شیعیان در آن نقش و تأثیر داشته‌اند.

یک. اراده و خواست خداوند

طبق بیان روایات، غیبت امام مهدی(عج)، بیشتر از ناحیه خدا و بر اساس مشیّت، حکمت و اراده او بوده است. در روند پیشینه‌دار تاریخ، وقایع و رویدادهای شگفت و خارق‌العاده‌ای رخ داده و اینها بر اساس سنت و قوانین الهی حاکم بر هستی بوده است. زندگی طولانی و غیبت امام مهدی(عج) نیز از چهارچوب این قانون خارج نیست. خداوند با غیبت حجت خود، اهداف و اغراض زیر را در نظر داشته است :

1-1. آزمون و امتحان مردم‌

یکی از حکمت الهی در مسئله (غیبت حجت)، امتحان و آزمایش انسان‌ها - به خصوص شیعیان - است ؛ یعنی، امتحان و آزمایش گروهی که ایمان محکمی ندارند تا باطنشان ظاهر شود. کسانی هم که ایمان در اعماق دل آنان ریشه دوانده، به واسطه انتظار و صبر بر شداید و ایمان به غیب، ارزش و قدرشان معلوم می‌گردد و به درجاتی از ثواب نایل می‌آیند.

زرارة بن اعین می‌گوید : از امام صادق(ع) شنیدم که می‌فرمود : (قائم قبل از قیامش غیبتی دارد ؛ گفتم : چرا؟ فرمود : می‌ترسد... (تا آنجا که فرمود:) (... و هو المنتظر غیر انَّ اللهِ یُحبّ ان یمتحن الشیعه، فعند ذلک یرتاب المبطلون)؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 472، ح 150. ؛ (او منتظر است ؛ اما خداوند دوست دارد شیعه را آزمایش کند ؛ آن گاه معتقدان و طرفداران باطل به شک می‌افتند).

جابر گوید : به امام باقر(ع) عرض کردم، فَرَج شما چه هنگام خواهد بود؟ فرمود : (هیهات! هیهات! : لایکونُ فَرَجُنا حتّی تُغَربلوا ثُمَّ تُغَربلوا حتی یذهب الکیدر و یبقی الصفو)؛ بحار الانوار، ج 52، ص 113. ؛ (دور است، دور است ؛ فرج ما پیش نخواهد آمد تا اینکه غربال شوید، باز غربال شوید... تا اینکه ناخالصی از بین برود و صافی باقی بماند). بر این اساس آزمایش مردم از دو جهت صورت می‌گیرد :

الف. چون اصل غیبت بسیار طولانی می‌شود، بیشتر مردم در شک و تردید می‌افتند و برخی در اصل ولادت و بعضی نیز در بقای آن حضرت شک می‌کنند.

ب. شدت‌ها و پیشامدهای ناگوار، باعث می‌شود که حفظ ایمان و استقامت در راه دین، بسیار دشوار گردد و ایمان افراد در مخاطرات سخت واقع شود امامت و مهدویت، ج 2، ص 351 و 352..

اگر کسی اعتقاد خود را به امام(ع) از دست ندهد و یا در مشکلات و سختی‌ها استقامت داشته و مؤمن باشد، از این امتحان سربلند بیرون می‌آید.

امام صادق(ع) نیز فرموده است : (... لابُدّ للناس ان یمحصّوا، و یمیّزوا و یغربلوا و یخرج الغربال خلق کثیر)؛ همان. ؛ (مردم باید خالص و پاک شوند و از هم تمییر داده شد و غربال شوند و مردم بسیاری از غربال خارج شوند).

1-2. اتمام حجّت‌

با غیبت طولانی ولیّ الهی، همه گروه‌ها، افراد، اندیشه‌ها و نظام‌ها، امکان حکومت بر مردم و مدیریت جامعه را پیدا کرده و ضعف و ناتوانی خود را در اداره جامعه و رفع مشکلات و گسترش عدالت بروز می‌دهند. این در حالی است که حکومت و ولایت بر مردم، شایسته و بایسته اولیای الهی - به خصوص دوازده امام معصوم - است و خداوند می‌خواهد بدین ترتیب با مردم اتمام حجت کند و توجّه و خواست آنان را به حکومت معصومان جلب نماید.

امام صادق(ع) در این زمینه می‌فرماید : (ما یکون هذا الامر حتّی لا یبقی صنفٌ من النّاس الا و قد ولّوا علی الناس حتی لا یقول قائلٌ : اِنّا لو وَلَّینا، لَعَدَ لنا ؛ ثمّ یقومُ القائم بالحقّ و العدل)؛ بحار الانوار، ج 52، ص 244. ؛ (ظهور تحقق نمی‌یابد تا اینکه گروهی نماند، مگر اینکه بر مردم حکومت کرده باشد تا کسی نگوید : اگر ما حکومت داشتیم ؛ عدالت را (می‌گستراندیم)! آن گاه قائم به حق و عدل قیام می‌کند).

1-3. تطابق و همسانی با پیامبران‌

خداوند بنابر مصالحی، انبیای گذشته را برای مدّتی از بین مردم مخفی می‌کرد ؛ پس خواست که این موضوع را درباره حضرت مهدی هم پیاده کند تا آن حضرت، آخرین غیبت را انجام دهد و این سنّت الهی به طور کامل و تمام، به منصّه ظهور رسد. حنان بن سدیر به نقل از پدرش از امام صادق(ع) نقل می‌کند : (قائم ما غیبتی دارد که طولانی می‌شود)، عرض کردم : (ای فرزند رسول خدا! علّت آن چیست؟ فرمود : (انّ الله عزوجل أبی الاّ ان یجری فیه سنن الانبیاء فی غیباتهم و انّه لابدّ له... من استیفاء مدد غیباتهم : قال الله عز و جل : ؛ بحار الانوار، ج 51، ص 142 ؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 486، ح 212 ؛ الخرائج، ج 2، ص 955. ؛ (خداوند نمی‌خواهد این امر انجام شود ؛ مگر اینکه تمام سنت‌هایی را که پیامبران در غیبت‌هایشان داشته‌اند، در این غیبت قرار دهد... بنابراین باید تمام مدّت، مجموع غیبت‌های پیامبران، در این غیبت وجود داشته باشد. خداوند می‌فرماید : (لترکبُنّ طبقاً عن طبق)؛ ؛ مقصود این است که سنت‌های گذشتگان، در مورد شما جاری خواهد شد).

1-4. هدایت بخشی مداوم‌

همان طور که در مباحث گذشته اشاره شد، امامان واسطه فیض الهی و منبع هدایت و راهنمایی مردم هستند. خداوند به منظور استمرار هدایت مردم - وقتی آنان در برهه‌ای از زمان نعمت بی‌نظیر الهی (امام معصوم) را قدردان نبودند - طبق مصلحت، وجود او را در پس پرده غیبت قرار می‌دهد تا علاوه بر حفظ نظام عالم، نزول فیض و رحمت حق از طریق او به بندگان ادامه یابد و راه هدایت و رستگاری بر روی مردم باز باشد. به نظر می‌رسد با توجّه به وجود مشکلات زیاد فراروی امامان، غیبت، بهترین وسیله این هدایت بخشی باشد.

امیر مؤمنان(ع) فرموده است : (لا تخلوا الأرضُ من قائم للهِ بِحُجَّة اَمّا ظاهراً مشهوراً و اِمّا خائِفاً مغموراً لئلاّ تبطُلَ حُجَجُ اللهِ و بیّناته...)؛ نهج البلاغه، حکمت 147. ؛ (زمین هیچ گاه از حجت الهی خالی نیست که برای خدا با برهان روشن، قیام کند (به صورت) آشکار و شناخته شده و یا بیمناک و پنهان ؛ تا حجت خدا باطل نشود و نشانه‌هایش از میان نرود (دلیل‌های روشن هدایت از بین نروند)).

1-5. ظهور نسل مؤمن از صلب کافر و منافق‌

طول غیبت، باعث می‌شود که در اصلاب فاسدان و منافقان و کافران، اگر مؤمنی باقی باشد، همه به دنیا بیایند ؛ چنان که شیوه امامان معصوم نیز چنین بوده و حتی پیش بینی‌هایی در مورد بعضی از افراد منافق و ناصبی داشتند. بعد از مدتی نیز از صلب آنان، افرادی مؤمن و دوستدار اهل بیت(ع) به دنیا می‌آمدند.

ابراهیم کرخی می‌گوید : به امام صادق(ع) عرض کردم : خداوند سالمت بدارد ؛ آیا علی(ع) در دین خدا قوی نبود؟ فرمود : آری چنین بود : گفتم : پس چگونه مردم بر او چیره شدند و او جلوی ایشان نایستاد؟ چه چیزی باعث شد جلوی آنها را نگیرد؟ فرمود : آیه‌ای از قرآن، او را از این کار بازداشت. گفتم : آن آیه کدام است؟ فرمود : (لَوْ تَزَیَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ عَذاباً أَلِیماً)؛ فتح (48)، آیه 25.. خداوند عز و جل فرزندانی مؤمن، در پشت افرادی از کافران و منافقان قرار داده است و حضرت علی، پدران کافر یا منافق را نمی‌کشت تا اینکه این امانت‌های الهی از پشت آنان خارج شوند و وقتی این فرزندان از صلب آنان خارج می‌شدند، بر هر کدام که دست می‌یافت، با آنها می‌جنگید. قائم ما اهل بیت نیز چنین است، تا تمام امانت‌های الهی از پشت پدرانشان (کافران و منافقان) خارج نشوند، ظهور نکرده و کسی را نمی‌کشد. اما وقتی امانت‌ها خارج شدند، بر کافران و منافقان مسلّط شده، آنان را می‌کشد) اثبات الهداة، ج‌3، ص 489، ح 224 ؛ بحار الانوار، ج 52، ص 97، ح 9..

1-6. ظهور قدرشناسی‌

یکی از حکمت‌ها و اسرار مهم غیبت امام مهدی(عج)، توجّه بیشتر مردم، به قدر و منزلت آن موعود امت‌ها است. پس از آن همه قدرناشناسی که نسبت به پدران بزرگوار آن حضرت روا داشتند، او در پس پرده غیبت قرار گرفت تا گوهر گران‌بهای وجودش، بیشتر مورد توجّه قرار گیرد و هنگام ظهور با پذیرش و استقبال کامل مردم رو به شود.

دو. نقش و تأثیر مردم‌

یکی از عوامل مهم غیبت امام مهدی(عج)، عدم همراهی و تمکین مردم از آن حضرت و سستی و قصور در یاری امام(ع) است ؛ چنان که امامان پیشین، از این ناحیه آسیب‌های فراوانی دیدند و مرارت‌ها کشیدند. نتیجه این معصیت و نافرمانی بزرگ مردم، کشته شدن و شهادت همه آنان و از دست دادن حکومت بوده است! بر این اساس غیبت امام مهدی(عج) بیشتر از ناحیه خود مردم بوده است ؛ نه از سوی امام زمان(عج)، خواجه نصیر الدین طوسی می‌گوید : (وجوده لطفٌ و تصرّفه لطف آخر و عدمه منّا)؛ کشف المراد، ص 285. (وجود امام، لطف است (از سوی خدا) و تصرّف او (در امور) لطفی دیگر است و غیبت او، مربوط به خود ما است) ؛ یعنی، عدم حضور امام و غیبت او از ناحیه خود ما و مشکلات و موانعی است که ما به وجود آورده‌ایم. در مورد نقش مردم در غیبت امام مهدی(عج) می‌توان به چند مورد اشاره کرد :

2-1. تأدیب و متنبّه شدن‌

وقتی مردم به وظایف و مسئولیت‌های خود، در برابر امام و پیشوای بر حق خود، پایبند نباشند و از اطاعت و یاری او سرپیچی کنند و از جان و مالش محافظت نکنند ؛ روا است که خداوند، آن امام را برای مدتی از مردم جدا سازد و تأدیبشان کند. در این صورت مردم از بسیاری از مواهب و الطاف امام معصوم(ع)، بی‌بهره مانده و از برکات ظاهری وجود او محروم می‌شوند و این نشانگر غضب و خشم الهی است.

محمد بن فرج می‌گوید: امام ابوجعفر(ع) برایم نوشت : (اذا غضب الله - تبارک و تعالی - علی خلقه نحاناً عن جوارهم)؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 447، ح 38 ؛ کافی، ج 1، ص 343. ؛ (وقتی خداوند متعال بر مردم خشم گیرد، ما را از کنارشان دور می‌سازد).

مروان انباری نقل می‌کند : از امام باقر(ع) (نوشته یا پیامی‌) صادر شد که : (انّ الله اذا کره لنا جوار قوم نزعنا من بین اظهرهم)؛ همان، ص 498، ح 271 ؛ بحارالانوار، ج 52، ص 90. ؛ (وقتی خداوند، بودن ما را در میان قومی ناخوش دارد، ما را از میان آنان خواهد برد).

2-2. ستمکاری و نادانی مردم‌

ظلم و ستمی که مردم هم بر خود و هم بر دیگران روا می‌دارند و از حجت الهی، به جهت جهل و نادانی‌شان بهره کافی نمی‌برند، موجب غیبت امام(ع) شده است. حضرت علی(ع) در این زمینه می‌فرماید : (واعلموا انّ الارض لا تخلوا من حجّة الله ولکنّ الله سیعمی خلقه منها بظلمهم وجورهم و اسرافهم علی انفسهم)؛ بحار الانوار، ج 51، ص 113، ح 8. ؛ (ای مردم بدانید که زمین هرگز از حجّت الهی خالی نمی‌ماند، اما پروردگار، مردم را به جهت ظلم و ستمی که مرتکب می‌شوند و نیز به جهت اسراف و زیاده روی‌های که در حق خود انجام می‌دهند، از دیدن حجّت خودش (امام مهدی(عج)) محروم می‌سازد).

در نقل دیگر آمده است : (...لکن الله سیعمی خلقه عنها بظلمهم و جهلهم، ولو خلت الارض ساعة واحدة من حجّة الله ساخت باهلها لکن الحجة تعرف الناس و لا یعرفونها...)؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 532، ج 463. ؛ (... خداوند به واسطه نادانی و ستمکاری مردم، دیده ایشان را از دیدن حجتش فرو می‌بندد... سپس حجت (در زمان غیبت) مردم را می‌شناسد ؛ ولی آنان او را نمی‌شناسند).

سه. دشمنان عنود و ستمگر

یکی از موانع و چالش‌های اساسی فراروی امامان معصوم(ع)، وجود حاکمان ظالم، دشمنان جاهل و کینه‌جو و نفاق پیشگان دنیا دوست بوده است. این امر منجر به غصب خلافت، کشته شدن امامان، انزوا و محدودیت، فشارهای مالی و اقتصادی، جلوگیری از ارتباط با مردم و... شده بود.

امام مهدی(عج) نیز با همه این خطرات رو به رو بود و حکمت الهی اقتضا می‌کرد که آن حضرت از دیدگاه‌ها غایب شود. با توجه به این امر بدیهی، عوامل زیر در غیبت آن حضرت نقش و تأثیر زیادی داشته است :

3-1. جلوگیری از کشته شدن‌

امام حسن عسکری(ع) فرمود : (بنی‌امیه و بنی‌عباس، شمشیرهای خود را برای ما تیز کردند ؛ زیرا خوب می‌دانستند که آنها در خلافت حقی ندارند. آنان از ترس اینکه خلافت به جای خود برگردد و در میان صاحبان اصلی‌اش مستقرّ شود، به کشتن اهل بیت پیامبر(ص) و از بین بردم سلاله آن حضرت، همت گماشتند تا شاید از ولادت حضرت قائم جلوگیری کنند و یا او را به قتل برسانند ؛ ولی خداوند اراده کرد که او را بر احدی از دشمنان آشکار نکند و نور خود را به اتمام رساند ؛ اگر چه مشرکان خوش ندارند) منتخب الاثر، ص 291..

زراره می‌گوید : از امام صادق(ع) شنیدم که می‌فرمود : (یا زرارة لابُدّ للقائم من غیبة)؛ (به درستی که برای قائم غیبتی هست). پرسیدم : برای چه : فرمود : (یخاف علی نفسه)؛(بر جان خویش می‌ترسد) کمال الدین، ج 2، ص 481، ح 7..

امام باقر(ع) می‌فرماید : (اذا ظهر قائمنا اهل البیت(ع) قال :(ففررت منکم فوهب لی ربی حکما) خفتکم علی نفسی و جئتکم لما اذن ربّی و اصلح لی امری)؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 583، ح 777.

؛ (وقتی قائم ما اهل بیت، ظهور کند، می‌گوید : (ففرت منکم...)؛ از میان شما رفتم چون از شما بر جان خود بیمناک بودم و اینک چون پروردگارم اذن داد و امر فرجم را به سامان رسانید، به میانتان آمدم).

در اینجا بیان دو نکته خالی از فایده نیست :

الف. ترس حضرت بر جان خود، برای آن است که او، آخرین ذخیره الهی است که باید برای تحقق عدالت جهانی - که وعده حتمی خداوند است - باقی بماند ؛ وگرنه او نیز مانند پدران بزرگوارش، از شهادت در مسیر تحقّق اهداف الهی، استقبال می‌کند.

ب. خداوند متعال، هر چند قادر و توانا است که در هر زمان و هر ساعت، آن حضرت را ظاهر و به طور قهر و غلبه، بر تمام ملل و حکومت‌ها - پیش از فراهم شدن اسباب - غالب سازد ؛ ولی چون جریان این جهان را بر مجرای اسباب و مسبّبات قرار داده و تا زمانی که اسباب چنان ظهوری فراهم نشود، قیام آن حضرت به تأخیر خواهد افتاد و اگر پیش از فراهم شدن اسباب و مقدمات ظاهر شود، از حفظ قتل مصون نخواهد ماند ر.ک : امامت و مهدویت، ج 3، ص 347..

3-2. خطر دشمنان داخلی و اهل نفاق‌

علاوه بر خطری که از ناحیه خلفای عباسی متوجه امام مهدی(عج) بود ؛ توطئه و اقدامات شومی نیز از طرف بعضی از نزدیکان فاسد و نفاق پیشه علیه آن حضرت صورت می‌گرفت و خطراتی را متوجه او می‌ساخت. نمونه روشن این خطر را می‌توان در اقدامات جعفر کذّاب جست و جو کرد. او با دستگاه خلافت ارتباط نزدیکی داشت و می‌خواست به کمک آنان مقام و دارایی امام عسکری(ع) را تصاحب کند و فرزند او را به کشتن دهد...!!

امام هادی(ع) می‌فرمود : (از پسرم جعفر دوری کنید که او برای من، به منزله نمرود (پسر نوح) است نسبت به حضرت نوح که قرآن کریم در حق او می‌فرماید : نوح گفت : پسر من از کسان من است (؛ولی‌) خدا فرمود : ای نوح! او از کسان تو نیست که آن عملی (فرزندی) است، غیر صالح) الزام الناصب، ص 114 ؛ یوم الخلاص، ج 1، ص 188..

بر این اساس امام عسکری(ع) فرمود : (...اگر جعفر بتواند مرا بکشد، هرگز دریغ نمی‌کند!!) الزام الناصب، ص 114 ؛ یوم الخلاص، ج 1، ص 189.

امام سجاد(ع) در پیش گویی خود، درباره جعفر کذّاب می‌فرماید : (گویی با چشم خود می‌بینم که جعفر کذّاب (برادر امام عسکری)، طاغوت زمانش را وادار کرده که به جست و جوی ولیّ خدا بپردازد و آن غایب از دیده‌ها، در حفظ و حراست الهی است و حفاظت خانه پدر، بر عهده او است. این از باب جهالت جعفر به ولادت آن حضرت و طمع در کشتن او است، اگر دست بیابد، و این به طمع گرفتن میراث پدرش به ناحق است).

چهار. نقش امام زمان(عج)

غیبت و پنهان زیستی امام مهدی(عج)، می‌تواند از ناحیه و خواست خود آن حضرت باشد، یعنی، آن حضرت برابر تحقّق بعضی از اهداف و برنامه‌هایش و رهایی از قید و بند حکومت‌ها و با اذن الهی، از دیده‌ها غایب شده است. در این رابطه می‌توان به مؤلّفه‌های زیر اشاره کرد :

4-1. بیعت نکردن با حاکمان‌

یکی از عواملی که در روایات بسیار به آن اشاره شده، عدم بیعت امام مهدی(عج) با خلفای جور و طاغوت‌ها است، آن حضرت به جهت اینکه مثل پدرانش مجبور به بیعت با آنان نشود، به فرمان خدا از چشم مردم مخفی شد. (بیعت، نوعی عقد و قرارداد دو سویه بین حاکم و فرمانبرداران است که از یک سو خلیفه را متعهد به اداره جامعه... می‌کند و از طرف دیگر بیعت‌کنندگان متعهد می‌شوند، ضمن شنیدن و اطاعت از خلیفه، از او حمایت کنند) نظام سیاسی و دولت در اسلام، ص 89..

آن حضرت زمانی که ظهور می‌کند، بیعت هیچ کس و هیچ حکومت غاصب و ستمگری را - حتی به عنوان تقیه - بر گردن ندارد. او قیام می‌کند، در حالی که نسبت به احدی از جباران و حکومت‌های مختلف، تمکین و تسکین ندارد و از راه تقیه هم حکومت‌های غیر اسلامی ناکامل را در ظاهر امضا نکرده است. او اکمل مظاهر اسم (العادل)، (السلطان)، (الغالب) و (الحاکم) است و چنان شخصیت و مقامی از اینکه تحت سلطنت غیر خدا واقع شود. یا به حکومتی از حکومت‌های جائر به تقیه رأی داده باشد - بر حسب اخبار - محفوظ و محروس است و چنان که از اخبار فراوان استفاده می‌شود، آن حضرت به تقیه عمل نمی‌کند و حق را آشکار و باطل را از صفحه روزگار بر می‌اندازد. پس یکی از حکمت‌ها و مصالح غیبت، این است که امام(ع)، پیش از رسیدن وقت ظهور و مأمور شدن به قیام، ناچار نمی‌شود، مانند پدران بزرگوارش، از راه تقیه با خلفا و زمامداران و سیاستمداران وقت، بیعت کند و وقتی که ظاهر می‌شود، هیچ بیعتی در گردن او نیست و هیچ حکومتی را بر خود - غیر از حکومت خدا و احکام و قوانین قرآن، حتی به ظاهر و از روی تقیه هم - نپذیرفته است امامت و مهدویت، ج 2، ص 350..

امام زمان(عج) خود در این زمینه مرقوم فرموده است :

(...و اما علّةُ ما وقَعَ مِنَ الغیبةِ، فانّ الله عزّ و جل یقول : ؛ یوم الخلاص، ج 1، ص 201 ؛ بحار الانوار، ج 52، ص 92. ؛ (اما در مورد علت غیبت، خدای متعال می‌فرماید : (ای کسانی که ایمان آورده‌اید، هرگز نپرسید از مسائلی که اگر فاش شود، شما را اندوهگین سازد...) هر یک از پدران من بیعتی از طاغوت‌های زمان به گردن داشت، ولی من به هنگامی ظهور خواهم کرد که بیعت احدی از طاغوت‌ها، بر گردنم نباشد).

امام صادق(ع) می‌فرماید : (یقومُ القائمُ و لیسَ لِاَحَد فی عُنقِهِ عهدٌ و لا عقد و لا بیعة)؛ الغیبة النعمانی، ص 89 و 100 ؛ اصول کافی، ج 1، ص 342. ؛ (قائم ما در حالی ظهور می‌کند که در گردن او، برای احدی، عهد و پیمان و بیعتی نباشد).

امام علی(ع) در این باره فرموده بود : (هنگامی که قائم ما قیام کند، برای احدی در گردن او بیعت نخواهد بود. از این جهت ولادت او مخفی می‌شود و خود از دیده‌ها پنهان می‌باشد) بشارة الاسلام، ص 52 ؛ اعلام الوری، ص 400 ؛ منتخب الاثر، ص 251..

4-2. آماده شدن جهان و افکار عمومی‌

یکی از علت‌های مهم غیبت امام مهدی(عج) و طولانی شدن پنهان زیستی آن حضرت، آماده ساختن جامعه بشری، برای رسیدن به مقصد نهایی و الهی خود است. آمادگی جهان عبارت است از : بالا رفتن سطح آگاهی مردم و درک نیاز به پیشوایی عادل و عالم، به وجود آمدن امکانات و زمینه‌های مناسب برای تشکیل یک حکومت جهانی، به ستوه آمدن مردم از ظلم و بیدادگری و خواست جهانی و مردمی برای گسترش و احیای عدالت، معنویت و امنیت جهانی. تا این زمان (آمادگی جهانی) فرا رسد، حضرت در غیبت خواهند بود ؛ زیرا وظیفه حضرت، تحقّق فراگیر و گسترده تمامی اهداف و برنامه‌های پیامبران و اولیا است و اقدامات و اصطلاحات او، نیازمند درک بالا و شعور مترقی از سوی مردم است.

شیخ طوسی می‌گوید : (فلسفه غیبت فقدان قدرت لازم امام است که باید مردم به آن همت گمارند ؛ در واقع تا هنگامی که مردم زمینه اقتدار او را فراهم سازند، غیبت تداوم خواهد یافت ؛ چرا که خداوند خواستار تقویت حضرت مهدی(عج)، به وسیله بشر است، نه فرشتگان) تلخیص الشافی، ج 1و2، ص 95 (نشر عزیزی)..

5-1. آماده سازی و تربیت شیعیان‌

یکی از حکمت‌های (پنهان زیستی) امام زمان(عج)، این بود که شیعیان ضعیف و کم ظرفیت، تربیت شده و سطح آگاهی و تحمّل و آمادگی آنها بالا برود.

علی بن یقطین از امام کاظم نقل می‌کند که : (شیعیان با آرزوها، تربیت می‌شوند) پدرم یقطین به من گفت : چه آنچه راجع به سلطنت بنی‌عباس به ما گفته شده بود، انجام شد ؛ ولی آنچه که به شما درباره فرج اهل بیت گفته شده بود، انجام نشد؟

به او گفتم : آن چه که به ما و شما گفته شده بود، هر دو از یک جا صادر شده است ؛ نهایت اینکه وعده‌ای که به شما داده شد، سر رسید اما وعده ما - چون زمانش حتی نبود - هنوز نرسیده است. در عین حال ما را با ایجاد امید و آرزوی آن دوران تربیت کردند ؛ چون اگر از همان نخست، به ما می‌گفتند که : فرج‌بیت، تا سال دویستم یا سیصدم انجام می‌شود، هر آینه مردم قساوت قلب می‌گرفتند و عموم آنان از اسلام بر می‌گشتند! اما همیشه به ما گفته‌اند : به همین زودی و با سرعت این کار انجام می‌شود تا قلب‌های مردم حفظ شود و فرج را نزدیک بدانند) مرآة العقول، ج 4، ص 176، ج 6 (به نقل از : مطلع الفجر، ص 27..

(برای مطالعه بیشتر ر.ک:مهدویت (پیش از ظهور )، رحیم کارگر ، نشر معارف)

پس از دانستن راز غیبت امام زمان عج در می یابیم که این غیبت برای ایشان یک ضرورت بوده است . حال با توجه به این موضوع ، مساله ای پیش می آید و آن اینکه در دورانی که امام زمان عج به دلیل مصلحت الهی در پس پرده غیبت هستند آیا امور شیعیان باید تعطیل شود و سرپرستی و رسیدگی به اموری که امام عهده دار آنها بودند متکفلی ندارد و یا اینکه آن امامان کسانی را به عنوان نائب و جانشین برای خود انتخاب کرده اند که از اینجا موضوع ولایت فقیه نقشی برجسته می یابد ، هر چند بنا به دیدگاه برخی محققین اصل آن حتی در دوران حضور امامان نیز مطرح و عملی می شده است (به عنوان مثال رک : درآمدی بر تحول نظریه دولت در اسلام ، احمد جهان بزرگی ، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ، در این کتاب نویسنده حذیفه بن یمان و سلمان فارسی را ولی فقیه منصوب از ناحیه امام علی(ع) در مدائن معرفی می کند) . با مراجعه ای به روایات وارده از پیامبر و ائمه معصومین ع در می یابیم که آن بزرگواران شیعیان را در دوران غیبت بلا تکلیف رها نکرده و برای این مقطع جانشینان و نائبانی را معین کرده اند که هر چند در دوران غیبت صغرا این نائبان به نام معرفی شده اند و به اصطلاح نواب خاص نامیده می شوند اما در دوران غیبت کبرا به وصف معرفی شده اند . به عبارتی امامان معصوم از همان زمان حضور خویش برای دوران غیبت کبرای امام زمان مقدمه چینی می کردند و همانگونه که تکلیف شیعیان را در بسیاری از امور حتی نحوه دعا کردن برای ظهور امام زمان به شیعیان آموزش می دادند در زمینه نحوه سرپرستی امور شیعیان در دوران غیبت نیز به آنان آموزش های لازم را می دادند به عنوان مثال امام جعفر صادق ع در روایتی که به مقبوله عمر بن حنظله شهرت یافته است تکلیف شیعیان را در زمانی که به امام دسترسی وجود ندارد معین کرده اند که عبارت است از رجوع به همان فردی که امروزه از وی به عنوان (ولی فقیه) یاد می کنیم . این در حالی است که در آن مقطع امام صادق ع حاضر بودند ولی ایشان به صورت کلی وظیفه شیعیان را در شرایطی که به امام زمان دسترسی وجود ندارد معین کرده اند . ایشان در این روایت ابتدا از مراجعه شیعیان به حکام زمانه که از نظر شیعیان حکومت های نامشروع و اصطلاحا طاغوت بودند منع می کند و آنگاه در پاسخ به این که پس شیعیان برای فصل خصومت های خویش چه کنند می فرماید شیعیان در چنین شرایطی باید به کسی مراجعه کنند که حدیث شناس و اهل شناخت حلال و حرام باشد و آشنای احکام باشد و به حکم وی راضی شوند (مقبوله عمر بن حنظله ، اصول کافی ، جلد1ص67) و آنگاه در ادامه سخنی می فرمایند که در آن حاکمیت چنین فردی را بر شیعیان اثبات می کند : (فَإِنِّی قَدْ جَعَلْتُهُ عَلَیْکُمْ حَاکِما) یعنی اینکه این فرد تنها قاضی برای فصل خصومات نیست بلکه من ایشان را به عنوان حاکم برای شما قرار داده ام و به این ترتیب مشخص می شود که تفویض حکم قضاوت در ابتدای روایت به این فرد ، تنها اشاره به یکی از شئونات وی می باشد و شان اصلی وی شان حکومتی وی می باشد که با فراهم شدن شرایط باید اعمال شود همانگونه که شان حکومتی امامان معصوم باید در صورت فراهم بودن شرایط اعمال شود چنانکه امام علی ع در مقطعی که این شرایط برایشان فراهم شده بود به اعمال شان حکومتی خویش پرداختند .

بنابر این مساله ولایت فقیه موضوعی است که توسط خود امامان معصوم ع به منظور تعیین تکلیف شیعیان در دورانی که دسترسی به امام معصوم وجود ندارد مطرح شده است و با توجه به اینکه به دلیل مصلحت های فوق الذکر در حال حاضر نیز دسترسی به امام معصوم امکان پذیر نمی باشد باید گفت که اصلی ترین زمان انجام این وظیفه ، زمان حاضر می باشد . البته در پایان باید اشاره نماییم که آنچه در زمینه نحوه اثبات ولایت فقیه در دوران غیبت اشاره شد تنها یکی از ادله ای بود که در این زمینه ذکر شده است و گرنه دلایل عقلی و نقلی متعددی در اثبات لزوم ولایت فقیه در دوران غیبت وجود دارد که به جهت پرهیز از اطاله کلام به ذکر آنها نپرداختیم و امیدواریم همین مطالب راهگشای ذهن حقیقت یاب شما بوده باشد . به هر حال در صورتی که باز هم ابهامی داشته باشید لطفا با بیان دقیق و موردی ابهام ما را در پاسخ رسانی های هر چه دقیقتر یاری فرمایید . معرفی منابع جهت اطلاع بیشتر:

ولایت فقیه، ولایت فقاهت و عدالت، عبدالله جوادی آملی ، قم ، مرکز نشر اسراء ، 1379)

ولایت فقیه، رهبری در اسلام، عبدالله جوادی آملی ، مرکز فرهنگی رجاء ، 1372

پرسشها و پاسخها ، محمدتقی مصباح یزدی ، قم : موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره ، ج 1 و 2

نگاهی گذرا به نظریه ولایت فقیه، محمد تقی مصباح یزدی ، قم ، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی ره ، 1378

ولایت فقیه (مبانی، ادله و اختیارات) ، محمد هادوی تهرانی ، تهران ، کانون اندیشه جوان ، 1377

ولایت فقیه ، محمد هادی معرفت ، قم ، موسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، 1377

دین و دولیت در اندیشه اسلامی، محمد سروش ، قم ، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علیمه ، 1378

ولایت ، حکومت حکیمانه، اسماعیل منصوری لاریجانی، قم ، انتشارات خادم الرضا علیه السلام، 1382

حکومت اسلامی ، احمد واعظی ، قم ، سامیر ، 1380

مبانی حکومت اسلامی ، حسین جوان آراسته ، قم ، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه 1379

اندیشه سیاسی شیعه در عصر غیبت ، علی کربلائی ، قم ، نشر معارف ، 1383