فقه سیاسی شیعه از صدر اسلام تا کنون چه دوره هایی داشته؟
فقه سیاسی شیعه از صدر اسلام تا کنون چه دوره هایی داشته؟ فقه سیاسی شیعه که بیش از هزاروچهارصد سال ازعمرآن می گذرد دردوره تشریع ازطریق وحی وسیره وسنت پیامبر اکرم (ص)و امامان معصوم (ع) شروع شد؛و دردوره اجتهاد ،فقیهان به تفریع واستنباط آن همت گذاشتند. دوره اعتلاء وپایداری که مهمترین مراحل فقه سیاسی شیعه است مقارن با عصر صفوی بوده،که سیر نظریه ولایت فقیه درمراحل گونانگون تاریخی از قرن دهم آغاز ودرقرن سیزدهم به پایان می رسد.این دوره شکوفایی باظهوراخباریها به دوره رکود رسید اما دردوره بازسازی وهویت یابی ،به همت استاد محمدباقر بهبهانی به مسر اصلی خود باز می گردد ؛با پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی،فقه سیاسی دوره شکوفایی خودرا می گذراند .آنچه درزیرمی آید بسط وشرح این دوران است. دورۀ تشریع و حضور معصومین(ع) از بعثت پیامبر(ص) تا ائمۀ اطهار(ع) قوانین اسلام از طریق وحی و توسط پیامبر اکرم (ص) به مردم ابلاغ می‌شد و قرآن کریم اولین مصدر تشریع احکام سیاسی اسلام بود. سنت و سیرۀ رسول اکرم(ص) نیز دومین مصدر تشریع احکام در نزد شیعیان به شمار می‌آمد و بسیاری از قواعد عام فقه سیاسی از سیره، قول و تقریر ایشان سرچشمه می گرفت. این دوره را، دوره یا عصر تشریع احکام می‌نامند که به عصر سعادت نیز مشهور است. بنابراین می توان گفت که از لحاظ تاریخی، پیدایش و شکل گیری فقه سیاسی هم زمان و هم زاد با پیدایش (فقه عمومی اسلام) است و همۀ ائمه (ع) در راستای تحقق اهداف فقه سیاسی اسلام، برای تشکیل حکومت سیاسی تلاش کرده اند. تفوق بر اخباریه، از یک سو، و تربیت شاگردان و فقیهانی زبده و صاحب‌نام، از سوی دیگر، سبب شد تا بهبهانی را (استاد الکُل) بخوانند. بی‌تردید، وحید بهبهانی، از نادر فقیهانی است که اندیشۀ سیاسی فقه شیعه را به‌ چرخش در آورد و آن را به ‌دور جدیدی از تجربه ‌و توسعه وارد کرد. دورۀ اجتهاد فقیهان ژرف‌نگر این دوره، افزون بر جمع‌آوری حدیث، برای نخستین بار، به ‌خلق آثار بزرگ فقهی دست زدند و با استمداد از روایات اهل بیت(ع)، به‌ تفریع و استنباط همت‌ گماشتند. با تلاش های علمای عظام در عصر غیبت کبری و پس از آن تحولات چشمگیری در اجتهاد عمومی و فقه سیاسی به وجود آمد، اما هنوز در عرصۀ فقه سیاسی شیعه رکود و نقصان خاصی حاکم بود و فقه در شکل عمومی و سیاسی بسط ید نداشت و کارآمدی کمتری داشت؛ بنابراین فقهای سیاسی به‌دنبال شکل دادن نظام سیاسی نبودند. فقهای مطرح: شیخ‌ مفید،سید مرتضی،ابو صلاح حلبی،شیخ ‌طوسی،علامه حلی،شیخ‌محمدحسن نجفی دورۀ اعتلا و پایداری از زمان غیبت صغری تا قرن دهم، شرایط لازم برای تدوین فقه سیاسی و تشریح‌ حقوق اساسی عصر غیبت فراهم نشده. اما شاید بتوان مهم ترین مراحل اعتلای فقه سیاسی شیعی را در عصر صفوی و سپس پیروزی قاطع عقل در مبارزات عالمان اصولی بر اخباری دانست. سیر نظریۀ ولایت فقیه در مراحل گوناگون این دورۀ تاریخی از قرن دهم آغاز و در قرن سیزدهم به پایان ‌رسید. شاخصۀ این مرحله، رسمیت مذهب تشیع در ایران و قدرت نسبی فقیهان در عصر صفوی و سپس قاجاری است؛ بنابراین عملاً، در این دوره، رویکرد فقیهان شیعه به ‌مسئلۀ دولت و روابط ایشان با نظام سیاسی، اهمیت دارد. شاید بتوان مهم ترین مراحل اعتلای فقه سیاسی شیعی را در عصر صفوی و سپس پیروزی قاطع عقل در مبارزات عالمان اصولی بر اخباری دانست. سیر نظریۀ ولایت فقیه در مراحل گوناگون این دورۀ تاریخی از قرن دهم آغاز و در قرن سیزدهم به پایان ‌رسید. دورۀ رکود این دوره، هم زمان با ظهور دورۀ اخباریه در میان عالمان شیعه است. در دهه‌های میانی قرن یازدهم و قرن دوازدهم، فترتی دیگر در سیر فکری حرکت اجتهاد و فقاهت شیعه مشاهده می‌شود. اصول مکتب اخباری‌گری، عبارت است از نفی حجیت ظواهر قرآن، نفی حجیت حکم عقل در استنباط احکام شرعی، نفی حجیت اجماع، قطعی بودن روایات کتب اربعه و رجوع به ‌اصالۀالاحیاط در امور مشتبه.دربارۀ عوامل بروز اندیشۀ اخباری‌گری، نظریه‌های متفاوتی وجود دارد. برخی، سیاست دولت صفوی را از عوامل بروز این حرکت می‌دانند. به ‌نظر ایشان، حضور فقیهان در صحنۀ سیاست و ادارۀ کشور، برای دولت صفوی گران تمام می‌شد ؛ از این‌رو، صفویه، در تقویت کفۀ اخباریه سهم وافری داشت. دورۀ بازسازی و هویت یابی زمانی که می‌رفت تا میراث هزارسالۀ فقاهت شیعه، در تندباد جمود و تحجر اخباریه، به ‌نابودی گراید و بشریت از دریای بیکران معارف اهل‌بیت(ع) بر اثر این جمود، بی‌نصیب بماند، شخصیتی خردمند و باعظمت، سر برافراخت و یک‌تنه، در برابر توفان سهمگین اخباریه ایستاد و اجتهاد و فقاهت را به‌ مسیر اصلی خود بازگردانید. این مرد بزرگ، جناب محمدباقر بهبهانی معروف به ‌ وحید بهبهانی (1118 – 1205 ه.ق) بود. تفوق بر اخباریه، از یک سو، و تربیت شاگردان و فقیهانی زبده و صاحب‌نام، از سوی دیگر، سبب شد تا او را (استاد الکُل) بخوانند. بی‌تردید، وحید بهبهانی، از نادر فقیهانی است که اندیشۀ سیاسی فقه شیعه را به‌ چرخش در آورد و آن را به ‌دور جدیدی از تجربه ‌و توسعه وارد کرد. شیخ‌ جعفر کاشف‌الغطاء نیز از دیگر اندیشمندان نام آور شیعه در این دوره است. کاشف الغطاء افزون بر آنکه در زمینۀ تعمیق فقاهت و گسترش اندیشۀ اصول استاد خود، وحید بهبهانی، در برابر اخباریان سهم بسزایی داشت، در تحولات اجتماعی سیاسی عصر خود نیز منشأ آثار مهمی شد. از لحاظ تاریخی، پیدایش و شکل گیری فقه سیاسی هم زمان و هم زاد با پیدایش (فقه عمومی اسلام) است و همۀ ائمه (ع) در راستای تحقق اهداف فقه سیاسی اسلام، برای تشکیل حکومت سیاسی تلاش کرده اند. فقهای مطرح : وحید بهبهانی،شیخ‌ جعفر کاشف‌الغطاء،محمد مهدی نراقی،میرفتاح حسینی مراغه‌ای،سید محمد آل بحر‌العلوم دورۀ شکوفایی با پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی و مطرح شدن ولایت مطلقۀ فقیه به‌عنوان مبنای حکومت و قانون اساسی، تنگنا‌های عظیمی، در برابر این نظریه خودنمایی کرد و از محافل گوناگون علمی و فرهنگی و سیاسی، انواع نقدها و مناقشات بر این نظریه وارد گردید. امام خمینی(ره)، که ولایت مطلقۀ فقیه را مطرح نمود، در حقیقت مبتکر نظریه‌ای نوین نبود. پیش از او، فقیهانی مانند شیخ‌ انصاری و مامقانی، صریحاً از مطلقه بودن نیابت و حکومت فقیه سخن گفته و عده‌ای دیگر نیز بر عامه -بودن ولایت فقیه تأکید نموده بودند و البته منظور از مطلقه یا عمومی بودن ولایت، تنها در حوزۀ مصالح اجتماعی است. به این ترتیب، اندیشۀ تأسیس حکومت اسلامی از آغاز مبارزات مورد نظر امام (ره) بود، ولی اولویت ‌با ساختن و تربیت نیروهای (آگاه) و یاران (همدل) بود. بنابراین امام خمینی (ره) در 1 بهمن 1348، در اثنای بحث فقهی (مکاسب) خود موضوع (ولایت فقیه) را محور تدریس قرار داد. انتشار این دروس در قالب کتاب (ولایت فقیه) یا (حکومت اسلامی) مبارزات را وارد مرحلۀ جدیدی کرد و در سطح وسیع تر تحول عمیقی در حوزۀ فقه سیاسی اسلام به وجود آورد و زمینه را برای طرح‌های گوناگون در ابعاد متفاوت حکومتی فراهم نمود. فقهای مطرح : امام خمینی(ره)،آیت‌الله محمد حسین بهشتی‌(ره)،آیت‌الله محمد‌تقی مصباح یزدی،آیت‌الله محمد مومن،آیت‌الله عباسعلی عمید زنجانی(ره) و …. منبع: ماهنامه زمانه شماره 23،24
عنوان سوال:

فقه سیاسی شیعه از صدر اسلام تا کنون چه دوره هایی داشته؟


پاسخ:

فقه سیاسی شیعه از صدر اسلام تا کنون چه دوره هایی داشته؟

فقه سیاسی شیعه که بیش از هزاروچهارصد سال ازعمرآن می گذرد دردوره تشریع ازطریق وحی وسیره وسنت پیامبر اکرم (ص)و امامان معصوم (ع) شروع شد؛و دردوره اجتهاد ،فقیهان به تفریع واستنباط آن همت گذاشتند. دوره اعتلاء وپایداری که مهمترین مراحل فقه سیاسی شیعه است مقارن با عصر صفوی بوده،که سیر نظریه ولایت فقیه درمراحل گونانگون تاریخی از قرن دهم آغاز ودرقرن سیزدهم به پایان می رسد.این دوره شکوفایی باظهوراخباریها به دوره رکود رسید اما دردوره بازسازی وهویت یابی ،به همت استاد محمدباقر بهبهانی به مسر اصلی خود باز می گردد ؛با پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی،فقه سیاسی دوره شکوفایی خودرا می گذراند .آنچه درزیرمی آید بسط وشرح این دوران است.

دورۀ تشریع و حضور معصومین(ع) از بعثت پیامبر(ص) تا ائمۀ اطهار(ع)

قوانین اسلام از طریق وحی و توسط پیامبر اکرم (ص) به مردم ابلاغ می‌شد و قرآن کریم اولین مصدر تشریع احکام سیاسی اسلام بود. سنت و سیرۀ رسول اکرم(ص) نیز دومین مصدر تشریع احکام در نزد شیعیان به شمار می‌آمد و بسیاری از قواعد عام فقه سیاسی از سیره، قول و تقریر ایشان سرچشمه می گرفت.

این دوره را، دوره یا عصر تشریع احکام می‌نامند که به عصر سعادت نیز مشهور است. بنابراین می توان گفت که از لحاظ تاریخی، پیدایش و شکل گیری فقه سیاسی هم زمان و هم زاد با پیدایش (فقه عمومی اسلام) است و همۀ ائمه (ع) در راستای تحقق اهداف فقه سیاسی اسلام، برای تشکیل حکومت سیاسی تلاش کرده اند.

تفوق بر اخباریه، از یک سو، و تربیت شاگردان و فقیهانی زبده و صاحب‌نام، از سوی دیگر، سبب شد تا بهبهانی را (استاد الکُل) بخوانند. بی‌تردید، وحید بهبهانی، از نادر فقیهانی است که اندیشۀ سیاسی فقه شیعه را به‌ چرخش در آورد و آن را به ‌دور جدیدی از تجربه ‌و توسعه وارد کرد.

دورۀ اجتهاد

فقیهان ژرف‌نگر این دوره، افزون بر جمع‌آوری حدیث، برای نخستین بار، به ‌خلق آثار بزرگ فقهی دست زدند و با استمداد از روایات اهل بیت(ع)، به‌ تفریع و استنباط همت‌ گماشتند. با تلاش های علمای عظام در عصر غیبت کبری و پس از آن تحولات چشمگیری در اجتهاد عمومی و فقه سیاسی به وجود آمد، اما هنوز در عرصۀ فقه سیاسی شیعه رکود و نقصان خاصی حاکم بود و فقه در شکل عمومی و سیاسی بسط ید نداشت و کارآمدی کمتری داشت؛ بنابراین فقهای سیاسی به‌دنبال شکل دادن نظام سیاسی نبودند.

فقهای مطرح: شیخ‌ مفید،سید مرتضی،ابو صلاح حلبی،شیخ ‌طوسی،علامه حلی،شیخ‌محمدحسن نجفی

دورۀ اعتلا و پایداری

از زمان غیبت صغری تا قرن دهم، شرایط لازم برای تدوین فقه سیاسی و تشریح‌ حقوق اساسی عصر غیبت فراهم نشده. اما شاید بتوان مهم ترین مراحل اعتلای فقه سیاسی شیعی را در عصر صفوی و سپس پیروزی قاطع عقل در مبارزات عالمان اصولی بر اخباری دانست. سیر نظریۀ ولایت فقیه در مراحل گوناگون این دورۀ تاریخی از قرن دهم آغاز و در قرن سیزدهم به پایان ‌رسید. شاخصۀ این مرحله، رسمیت مذهب تشیع در ایران و قدرت نسبی فقیهان در عصر صفوی و سپس قاجاری است؛ بنابراین عملاً، در این دوره، رویکرد فقیهان شیعه به ‌مسئلۀ دولت و روابط ایشان با نظام سیاسی، اهمیت دارد.

شاید بتوان مهم ترین مراحل اعتلای فقه سیاسی شیعی را در عصر صفوی و سپس پیروزی قاطع عقل در مبارزات عالمان اصولی بر اخباری دانست. سیر نظریۀ ولایت فقیه در مراحل گوناگون این دورۀ تاریخی از قرن دهم آغاز و در قرن سیزدهم به پایان ‌رسید.

دورۀ رکود

این دوره، هم زمان با ظهور دورۀ اخباریه در میان عالمان شیعه است. در دهه‌های میانی قرن یازدهم و قرن دوازدهم، فترتی دیگر در سیر فکری حرکت اجتهاد و فقاهت شیعه مشاهده می‌شود. اصول مکتب اخباری‌گری، عبارت است از نفی حجیت ظواهر قرآن، نفی حجیت حکم عقل در استنباط احکام شرعی، نفی حجیت اجماع، قطعی بودن روایات کتب اربعه و رجوع به ‌اصالۀالاحیاط در امور مشتبه.دربارۀ عوامل بروز اندیشۀ اخباری‌گری، نظریه‌های متفاوتی وجود دارد. برخی، سیاست دولت صفوی را از عوامل بروز این حرکت می‌دانند. به ‌نظر ایشان، حضور فقیهان در صحنۀ سیاست و ادارۀ کشور، برای دولت صفوی گران تمام می‌شد ؛ از این‌رو، صفویه، در تقویت کفۀ اخباریه سهم وافری داشت.

دورۀ بازسازی و هویت یابی

زمانی که می‌رفت تا میراث هزارسالۀ فقاهت شیعه، در تندباد جمود و تحجر اخباریه، به ‌نابودی گراید و بشریت از دریای بیکران معارف اهل‌بیت(ع) بر اثر این جمود، بی‌نصیب بماند، شخصیتی خردمند و باعظمت، سر برافراخت و یک‌تنه، در برابر توفان سهمگین اخباریه ایستاد و اجتهاد و فقاهت را به‌ مسیر اصلی خود بازگردانید. این مرد بزرگ، جناب محمدباقر بهبهانی معروف به ‌ وحید بهبهانی (1118 – 1205 ه.ق) بود.

تفوق بر اخباریه، از یک سو، و تربیت شاگردان و فقیهانی زبده و صاحب‌نام، از سوی دیگر، سبب شد تا او را (استاد الکُل) بخوانند. بی‌تردید، وحید بهبهانی، از نادر فقیهانی است که اندیشۀ سیاسی فقه شیعه را به‌ چرخش در آورد و آن را به ‌دور جدیدی از تجربه ‌و توسعه وارد کرد. شیخ‌ جعفر کاشف‌الغطاء نیز از دیگر اندیشمندان نام آور شیعه در این دوره است. کاشف الغطاء افزون بر آنکه در زمینۀ تعمیق فقاهت و گسترش اندیشۀ اصول استاد خود، وحید بهبهانی، در برابر اخباریان سهم بسزایی داشت، در تحولات اجتماعی سیاسی عصر خود نیز منشأ آثار مهمی شد.

از لحاظ تاریخی، پیدایش و شکل گیری فقه سیاسی هم زمان و هم زاد با پیدایش (فقه عمومی اسلام) است و همۀ ائمه (ع) در راستای تحقق اهداف فقه سیاسی اسلام، برای تشکیل حکومت سیاسی تلاش کرده اند.

فقهای مطرح : وحید بهبهانی،شیخ‌ جعفر کاشف‌الغطاء،محمد مهدی نراقی،میرفتاح حسینی مراغه‌ای،سید محمد آل بحر‌العلوم

دورۀ شکوفایی

با پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی و مطرح شدن ولایت مطلقۀ فقیه به‌عنوان مبنای حکومت و قانون اساسی، تنگنا‌های عظیمی، در برابر این نظریه خودنمایی کرد و از محافل گوناگون علمی و فرهنگی و سیاسی، انواع نقدها و مناقشات بر این نظریه وارد گردید. امام خمینی(ره)، که ولایت مطلقۀ فقیه را مطرح نمود، در حقیقت مبتکر نظریه‌ای نوین نبود. پیش از او، فقیهانی مانند شیخ‌ انصاری و مامقانی، صریحاً از مطلقه بودن نیابت و حکومت فقیه سخن گفته و عده‌ای دیگر نیز بر عامه -بودن ولایت فقیه تأکید نموده بودند و البته منظور از مطلقه یا عمومی بودن ولایت، تنها در حوزۀ مصالح اجتماعی است.

به این ترتیب، اندیشۀ تأسیس حکومت اسلامی از آغاز مبارزات مورد نظر امام (ره) بود، ولی اولویت ‌با ساختن و تربیت نیروهای (آگاه) و یاران (همدل) بود. بنابراین امام خمینی (ره) در 1 بهمن 1348، در اثنای بحث فقهی (مکاسب) خود موضوع (ولایت فقیه) را محور تدریس قرار داد. انتشار این دروس در قالب کتاب (ولایت فقیه) یا (حکومت اسلامی) مبارزات را وارد مرحلۀ جدیدی کرد و در سطح وسیع تر تحول عمیقی در حوزۀ فقه سیاسی اسلام به وجود آورد و زمینه را برای طرح‌های گوناگون در ابعاد متفاوت حکومتی فراهم نمود.

فقهای مطرح : امام خمینی(ره)،آیت‌الله محمد حسین بهشتی‌(ره)،آیت‌الله محمد‌تقی مصباح یزدی،آیت‌الله محمد مومن،آیت‌الله عباسعلی عمید زنجانی(ره) و ….

منبع: ماهنامه زمانه شماره 23،24





1396@ - موتور جستجوی پرسش و پاسخ امین