تاریخچه پیدایش فقه سیاسی به کدام دوره می رسد؟ فقه در لغت به چه معناست؟
سؤال فوق را به دو بخش تقسیم کنیم: 1. چیستی فقه سیاسی 2. تاریخچه ..
و با روشن شدن چیستی فقه سیاسی خود به خود احکامی که در فقه سیاسی مطرح است روشن خواهد شد. از آنجایی که تاریخچه هر بحث یا موضوعی بیشترین کمک لازم را در فهم یک موضوع می کند ما ابتدا تاریخچه فقه سیاسی را مطرح می کنیم:
الف) تاریخچه فقه سیاسی:
1. فقه سیاسی نیز مانند فقه عمومی در طول تاریخ اسلام تکون یافته (البته باید توجه داشت که فقه سیاسی غیر از فلسفه سیاسی اسلام است).
در مطالعه تاریخ فقه سیاسی و ریشه یابی آن در بستر زمان خواه ناخواه باید به عصر پیامبر گرامی اسلام(ص) برگردیم. آن حضرت برای هدایت بشر از آموزه های وحیانی استفاده می نمود. آیات قرآن به تدریج مسائل اجتماعی، اجرای حدود، مسائل حکومتی و سیاسی، مسائل اقتصادی و... را مطرح می نمود(که قسمتی از آن فقه سیاسی است) در جامعه اسلامی زمان پیامبر(ص) احکام با نظارت خود پیامبر(ص) که رئیس حکومت بود اجرا می گردید. تعیین حکام ایالات، فرستادن سفرا و... این در حقیقت نخستین مرحله از تاریخ فقه سیاسی است.(فقه سیاسی، ابوالفضل شکوری، ویرایش دوم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی چاپ دوم، 1377، ص 40-43).
2. فقه سیاسی بعد از حیات پیامبر(ص)
بعد از درگذشت پیامبر(ص) مسلمین ضمن رو در رو شدن با مسائل جدید، اجتهاد در قرآن و سنت آغاز و بر این اساس فقه سیاسی اسلام تکامل بیشتری پیدا می کند، منتهی مباحث فقه سیاسی در ضمن فقه عمومی مطرح می شد.(ر.ک: همان، ص 40-43).
اغلب کتاب هایی که در آنان مباحث فقه سیاسی مطرح می شده است تحت عنوان و نام احکام سلطانیه، الخراج یا قوانین مالیاتی، مطرح می شد. مثل 1. مسائل الخراجیه، اثر محقق کرکی(م940 ه.ق) دو رساله خراجیه اثر مقدس اردبیلی (م 993 ه.ق) یا کتاب مسائل الخراجیه اثر ماجدبن فلاح شیبانی.
و از علماء اهل سنت، الخراج ابویوسف، الخراج یحیی بن آدم...
در کتب خراجیه عمدتا مباحث فقه سیاسی - اقتصادی مطرح می شده است (اقتصاد محور بودن) (حتی در دوره شاه طهماسب اول (936 ه.ق) عملا نهاد قانونگذاری به صورت افتاء در اختیار فقها قرار گرفت و محقق کرکی عملا در راس قوه مجریه نظارت بر دستگاه اجرایی را به عهده گرفت و تا حد عزل و نصب وزرا نیز پیش رفت)(فقه سیاسی، ج 8، عباسعلی عمید زنجان، انتشارات امیر کبیر، اول، 1383).
بنابراین تا این مرحله اجرایی از این که مباحث فقه سیاسی به عنوان بخشی از مباحث و ابواب فقه مطرح بود بنا به موقعیت های سیاسی پیش آمده توسط صاحب نظران فقه (فقها) گاهی به مرحله عمل نیز می رسید.
میرزایی نائینی: 1277-1355 ه.ق
مرحوم میرزایی نائینی نظریه پرداز بزرگ در حوزه سیاست از دید اسلام و فقه سیاسی بود.
او کتابی نوشت با نام: تنبیه الامه و تنزیه المله در فقه سیاسی و دیدگاه های خود را در حوزه حکومت داری و مسائل فقه سیاسی به صورت گسترده مطرح نمود. وظایف حاکم، تفکیک قوای حکومت. وظایف قوای حاکم، چه نظام سیاسی مطلوب و مشروع است و اصول سیاسی حاکم مبتنی بر چه مبانی و چگونه باشد... را مطرح نمود.(همان، 296-284).
دوره سوم: طرح مباحث فقه سیاسی به صورت گسترده توسط امام خمینی(ره) و همچنین شهید محمد باقر صدر که هم در عرصه نظریه پردازی و هم تشکیل حکومت به مراحل رشد و شکوفایی خود رسید.
با توجه به آنچه که در باب تاریخچه فقه سیاسی آورده شد به نظر می رسد تمام سؤال شما جواب داده شده باشد با این حال با استفاده از منابع تعریفی نیز از فقه سیاسی ارائه می کنیم تا چیستی آن روشن تر گردد.
فقه سیاسی چیست؟
در تعریف فقه سیاسی آورده اند: (فقه سیاسی اسلام مجموعه قواعد و اصول فقهی و حقوقی است که عهده دار تنظیم روابط مسلمانان با خودشان (روابط داخلی) و ملل دیگر عالم (روابط خارجی) بر اساس مبانی دین اسلام (که قسط و عدل است و متضمن فلاح و رستگاری انسان است) که آزادی و عدالت را فقط در سایه توحید عملی می داند).(فقه سیاسی، ابوالفضل شکوری، پیشین، ص 50).
بنابراین فقه سیاسی بیشترین میراث فکری خط توحیدی را سرمایه اندیشه و تحقیق خود قرار داده و همه تلاش فکری محققان بزرگ عرصه فقه را برای دست یابی به حکومت مطلوب و اصول و مبانی آن به کار گرفته است.(فقه سیاسی، ج 8، عمید زنجانی، ص 20).
در فقه سیاسی منابعی مانند 1. قران 2. سنت 3. اجماع 4. عقل به عنوان ادله کشف قواعد حقوقی و وحی به عنوان منبع اصلی تأسیس و مشروعیت این قواعد شناخته می شود.(درآمدی بر فقه سیاسی، عباسعلی عمید زنجانی، امیرکبیر، 1383، اول، ص 48).
با توجه به آنچه آورده شد می توان گفت که فقه سیاسی عهده دار تنظیم و هدایت روابط سیاسی مسلمین با خویشان و نیز دیگر ملل و جوامع غیرمسلمان است. بنابراین فقه سیاسی دو بخش اساسی دارد: 1. اصول و قواعد مربوط به سیاست داخلی و تنظیم روابط جامعه اسلامی 2. اصول و قواعد مربوط به سیاست خارجی و تنظیم روابط بین الملل و جهان اسلام(فقه سیاسی، ابوالفضل شکوری، ص 50).
با توضیحات فوق احکام فقه سیاسی خود به خود مشخص می گردد.
فقه سیاسی در حقیقت به عنوان یکی از ابواب و مباحث کلی فقه نشان می دهد که دین به هیچ وجه از سیاست جدا نیست و مباحث آن در فقه سیاسی از قدیم الایام با فراز و فرودهای جریان داشته است.
چند نمونه از احکام فقه سیاسی در کتاب المقنع فی الفقه، محمود بن بابویه قمی (م 381 ه.ق) در این کتاب مباحث فقه سیاسی در لابه لای مباحث عمومی فقه مطرح شده است.
1. حکم کلی مبنی بر اینکه همکاری با حاکم ظالم و جور ممنوع است.
2. تحریم سیاسی دولت های نامشروع
3. (حکم ثانوی) در صورت مجبور شدن به همکاری از هر نوع عمل خلاف و شرکت در اعمال ظالمانه حاکم جور باید دوری گزیند و به جبران خطای خود (حضور در حکومت جور) به خدمت خلق بپردازد.(فقه سیاسی، ج 8، ص 22 - 23 منبع خوب در این باب مجلات ده گانه فقه سیاسی، تألیف عباسعلی عمید زنجانی است که جلد هشت آن فقه و سیاست را مطرح نموده است).
و اما درباره فقه در لغت گفتنی است :
1. کلمه (فقه) در لغت به معنای فهم، آگاهی و دانایی است؛ابن فارس، معجم مقاییس اللغه، ج 4، ص 442. خواه مربوط به دین باشد و یا چیز دیگر. در کتاب لسان العرب معنای (فقه) فراتر از مطلق دانستن است و منظور از آن علم و دانستنی است که همراه با دقت نظر و استنباط باشد.ابن منظور، لسان العرب، ج 10، ص 305..
(فقه) در اصطلاح؛ به معنای علم و آگاهی دقیق نسبت به علوم دین و احکام الهی و توان استنباط آنها از طریق ادله تفصیلی (کتاب، سنت، عقل و اجماع) است. (فقه) یکی از شاخه‌های علوم دینی و عبارت است از: (علم به احکام شرعی از طریق استنباط و اجتهاد).میراحمدی‌زاده، مصطفی، رابطه فقه و حقوق.
2. (فقیه) کسی است که در علوم اسلامی تخصّص دارد و احکام الهی را از ادله آن استنباط می‌کند.
معرفی کتاب در زمینه فقه سیاسی:
1. عباسعلی عمید زنجانی؛ فقه سیاسی اسلام
2. عباسعلی عمید زنجانی، مبانی اندیشه سیاسی اسلام
3. ابوالفضل شکوری، فقه سیاسی اسلام
4. محمد جعفرالظلی، من الفقه السیاسی فی الاسلام
5. مصباح یزدیِ، نظریه های سیاسی اسلام
6. احمد بواشکه، خدیجه، الاسلام و العلاقات الدولیه فی السلم و الحرب
7. محمد عارف، فی مصادر التراث السیاسی فی الاسلام (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد رهبری، کد: 1/100113322)
