آیا صحیح است که کوئیلو(نویسنده برزیلی) کتاب کیمیاگر را از روی داستانی از مثنوی مولوی کپی برداری کرده است؟

آیا صحیح است که کوئیلو(نویسنده برزیلی) کتاب کیمیاگر را از روی داستانی از مثنوی مولوی کپی برداری کرده است؟

در مقدمه کمی در مورد زندگی و سوابق شخصیت کوئیلو بشنوید:
پائولوکوئیلو از جمله نویسنده¬های مطرح در جهان امروز است که آثارش به بیش از 40 زبان ترجمه شده است. کوئیلو در یکی از شهرهای برزیل به دنیا آمد. والدین وی تلاش زیادی کردند که کوئیلو شغل پر رونقی (مثل حقوقدان و مهندس) فرا دست و پا کند. اما وی بیشتر به نویسندگی علاقمند بود و از همان جوانی نشان داد که می¬تواند نویسنده موفقی باشد. کوئیلو در ایام جوانی دچار تلاطم روحی گردید که در نتیجه به قوانین و مقررات و هنجارهای موجود دهن کنجی کرد. افراط کوئیلو در این کار باعث شد که پدرش این رفتار را علامت بیماری روانی بشمارد و در نتیجه وی را در بیمارستان روانی بستری نماید و در آن جا برای درمانش از شوک برقی استفاده کردند. به اذعان خود وی این مسئله چندمرتبه دیگر هم در زندگی وی تکرار شد.1 بعد از آنکه جنبش هیپی¬گری به آمریکای جنوبی روی آورد. پائولو هم به این جنبش پیوست و با بلند گذاشتن موهای خود و بی¬اعتنایی به مقررات از این موج استقبال کرد.2 در عین حال او شیفته افکار مارکس و چگوارا شده بود. برای کوئیلو این بدترین دوران زندگی بود چون دچار بحران معنوی بود و این بحران او را به سوی مواد مخدر و مواد روان گردان و افراط در استفاده از مشروبات الکی سوق می¬داد.
وی می¬گوید: ( ابتدا کوکائین سپس مواد روان گردان بعداً بیوست، مسکالین، خلاصه هر نوع مواد مخدری بود، آزمودم. اما هم اکنون بسیاری از آنها را ترک کرده¬ام ولی ترک اعتیاد بسیار دشوار است.3
پائولو تا سال 1973 مجموعاً 6 بار روانه زندان شد و 3 ازدواج ناموفق داشت. وی بسیار اهل سفر و جهانگردی است، حتی گاهی چند ماه از سال را در سفر می¬گذراند، در یکی از همین سفرها بود که با شیمون پرز رئیس جمهور قبلی اسرائیل ملاقات کرد و هدایایی از وی دریافت کرد. آثار کوئیلو همه به زبان اسپانیولی نگاشته شده است. وی همچنین در سال 79 به دعوت مرکز گفتگوی تمدنها و وزیر ارشاد وقت (عطاء ا... مهاجرانی) مسافرتی به ایران داشت و در حالی که قانون کپی رایت در ایران وجود ندارد، از آن زمان تاکنون کوئیلو رسما از ایران حق التألیف دریافت می کند.4
تاثیر پذیری کوئیلو از کتب و عرفای اسلامی
کوئیلو در دیدارش با عطاء اله مهاجرانی وزیر ارشاد اصلاحات (تنها دیداری که در منزل مهاجرانی صورت گرفت)در سال 79 بر تاثر خود از متون اسلامی بخصوص قران کریم5 تاکید کرد. تاثیر پذیری وی از مولوی که افکارش مشحون از آموزه های اسلامی است و در میان اندیشمندان غربی به عنوان برجسته ترین عارف مسلمان شناخته شده است ، نشان دهنده انس کوئیلو با متون اسلامی و عرفای مسلمان است.نقل قولهایش از مولوی در بسیاری از کتابهای وی بروز پیدا کرده است.6 سخنان ابوسعید ابی¬الخیر، شمس تبریزی برکلمات وی اثر شایانی داشته است7 و همین انس و ارتباط باعث شده که وی از اسامی و اعلام اسلامی در آثارش بهره گیرد و درموارد زیادی نکاتی از معارف قرانی و اسلامی را در آثارش منعکس نماید در نتیجه محتوای کتبش و آموزه های اخلاقی و عرفانی آثارش غنای دو چندان یابد.در حقیقت باید گفت اگر از اشکالات و نارسایی هایی که در آثار کوئیلو به صورت جدی وارد شده است صرف نظر کنیم ، آن چه آثار کوئیلو را غنا بخشیده همین اقتباس هایی است که از متون و شخصیت های اسلامی داشته است.
جرعه نوش ادب فارسی
پائولو کوئیلو در تالیفات و نوشته¬هایش به شدت متاثر از متون ادبی ایرانیان است. در مسافرتش به ایران درمصاحبه-های مختلف اعتراف نمود که خمیرمایه کتاب (کیمیاگر) را از مثنوی مولوی گرفته است.8 در (ورونیکا تصمیم می¬گیرد بمیرد) الهامات زیادی از داستان¬های ملانصرالدین گرفته است، در مقدمه کتاب (شیطان و دوشیزه پریم) اشاره به یک تفکر ایران باستان (نبرد دائمی خیر و شر در اسطوره زروان و اهورا و اهریمن) می¬کند و این رمان را بر مبنای نبرد و کشش متضاد خلقت بنا می¬کند. در کتاب (بریدا) آیین قدیمی هم پیالگی ایرانیان را مورد اشاره قرار می¬دهد.در ( پدران فرزندان نوه¬ها ) از سعدی شیرازی اقتباس می کند.9
بعد از مسافرت وی به ایران روزنامه¬ای می¬نویسد: (کوئیلو قطره¬ای از ادبیات ایران چشید و مست شد). مترجم آثار وی، مقاله را ترجمه نموده و برایش می¬فرستد. کوئیلو با اذعان به صحت این گفته، اضافه می¬کند: (قطره¬ای از فرهنگی ایرانی نوشیدم مست شدم . بعد از مسافرت به ایران دو قطره نوشیدم و از پا افتاده¬ام.)10 وی بعد از بازدید از آرامگاه سعدی در شیراز گفت: (سعدی شیرازی بر آثار من و به ویژه مقاله¬ای کوتاه من در سراسر جهان بسیار موثر بوده است.)11
وی چنان مجذوب غنای ادبیات ایران گردید که بارها قبل از نقل داستان¬ها به مخاطبین خود یادآور می¬شد (ممکن است داستانی که قصد نقل آن را دارم در ادبیات شما آمده باشد). در شیراز داستان گذشت یک جنگجو از فرد مغلوب را به علت تف انداختن به صورت قهرمان به یک سامورایی نسبت داد . یکی از حاضرین به کوئیلو یادآوری می¬کند ( ما خودمان این داستان را داریم). در این لحظه مترجم داستان خدو انداختن خصم بر علی ) را از مثنوی معنوی برا ی کوئیلو حکایت کرد. وی می¬گوید: (من همیشه نگرانم داستانی را که تعریف می¬کنم منشاش ایرانی باشد) به گفته کوئیلو اولین کتابی که مادر وی در کودکی به او داد که مطالعه نماید کتاب (رباعیات خیام) بود.12
در مورد کتاب کیمیاگر به خصوص باید گفت که وی علیرغم اینکه اصل داستانش را از مثنوی مولوی گرفته است در خود کتاب هیچ اشاره¬ای به این اقتباس نمی¬کند و مایل است ابتکار این داستان به نام خودش تمام شود.البته وی در مسافرتش به ایران مجبور می شود پرده از این راز بردازد در میان مخاطبین ایرانی اش به این اقتباس اذعان کند.چه خوب بود که وی در مقدمه کتابش به این اقتباس اشاره می کرد و صداقت لازم یک نویسنده را از خود به نمایش می گذاشت.
شروع داستان در حکایت مثنوی چنین آمده است (بود یک میراثی مال و عقار ... (مثنوی دفتر ششم بیت 4206 به بعد) ابیات زیر در ادامه کاملاً با فرازهای کتاب کیمیاگر تطبیق می¬کند:
خواب دید او هاتفی گفت او شنید که غنای تو به مصر آید پدید
در فلان موضع یک گنجی است زفت در پی آن بایدت تا مصر رفت
برامید وعده هاتف که گنج یابد اندر مصر بهر دفع رنج
گفت با خود گنج در خانه من است پس مرا آنجا چه فقر و شیون است
بر سر گنج از گدایی مرده¬ام زانک اندر غفلت و در پرده¬ام.
هرچند کوئیلو پاره ای از عناصر داستان را تغییر داده و عناصر جدیدی( افسانه شخصی و روح کیهانی) را وارد نموده است اما باید سوگوارانه گفت که آن چه کیمیاگر را از محتوا انداخته و اساس ان را سست و تهی نموده است همین ابتکار نابجاست. کاش وی تقلید خود از مولوی را کامل می نمود و همچون شاگردی هوشیار، جهان بینی مولوی را در این سیر معنوی لحاظ می کرد و غایتی منطقی و مشترک و کیمیایی حقیقی معرفی میکرد ، نه هدفی افسانه محور آن هم از نوع شخصی و فردی.کاش تصویری صحیح از ذات خداوند ارائه می کرد و با ایده روح کیهانی نوشته خود را آلوده نمی ساخت. آن چه کیمیاگر را جذابیت بخشیده و با اقبال شایانی مواجه ساخته است بکار گیری همان عناصر مشترکی است که در مثنوی آمده است. همین مفاهیم کلیدی اند که نکات تربیتی داستان و سیر معنوی سالک را در خود جای داده است. در هر دو کتاب، خواب و رویا (یقظه بعد از وقفه ) قدم اول سلوک است و در حقیقت محرک اصلی قهرمان داستان همین عامل است. طلب گنج در هر دو تعقیب می شود و مقصد هم منطقه باستانی مصر است که البته گنج در هر دو در غیر مصر یافت می شود و بازگشت به مکان اول اجتناب ناپذیر معرفی می شود. اضطرار و درماندگی و قطع امید از همه جا عامل گرایش به معنویات محسوب می شود و بریدگی از محسوسات، موتور محرکی است که سالک را به ماوراء و کشف حقیقت رهنمون می سازد. مرام رایج غربیان که با عرضه زیبا و بسته بندی فریباِ، فراورده های دیگران را به نام خود به فروش می رسانند ازجانب کوئیلو در اقتباس مفاهیم مثنوی، بکارگیری شده است.
حمزه شریفی دوست
1.(چون روز جاری باش،‌ترجمه آرش حجازی، ص14/ پدران ، پسران، نوادگان/ سوسن اردکانی ص4)
2.(همان، ص15)
3.(خوان آریاس، زندگی من، خجسته کیهان، ص 105)
4.(کوئیلو/ چون رود جاری باش، ص20)
5.(گزارش سفر کوئیلو به ایران،گزارش شماره 5)
6.(کوئیلو/ چون رود جاری باش، آرش حجازی، ص113)
7.(پدران فرزندان ص 130 / 120)
8.(مصاحبه با روزنامه همشهری، روزنامه¬های شیراز، مصاحبه با خبرنگاران در تهران و سخنرانی در جمع خوانندگان آثارش در تهران)
9.(پدران فرزندان نوه¬ها ص 30)
10.(گزارش سفر کوئیلو به ایران گزارش شماره 6 - سایت کاروان)
11.(همان - گزارش 7)
12.(ماهنامه کارنامه، شماره 106)