چگونه می توانیم مطمئن شویم که با دعا و عبادت و توبه در ماه مبارک رمضان، گناهان ما آمرزیده شده است؟
قرآن مجید می فرماید: (مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً)؛ فرقان(25)، آیه 70.؛ (کسانی که توبه کنند و ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند که خداوند گناهان آنان را به حسنات تبدیل می کند؛ و خداوند همواره آمرزنده و مهربان است).
علامه طباطبایی می نویسد: هر کس گناهی مرتکب شده، اگر سه کار انجام دهد - افزون بر آنکه از عذاب سخت و جاودان روز قیامت نجات می یابد گناهانش به حسنات تبدیل می گردد: 1. توبه یا بازگشت از گناه، 2. عمل صالح، 3. ایمان.
(توبه) پشیمانی و رجوع خاص به طرف پروردگار است و (عمل صالح) استقراربخش آن به شمار می آید. از این رو، علامه می فرماید: این توبه با عمل صالح به توبه نصوح تبدیل می گردد. امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه شریفه (تُوبُوا إِلَی اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً)؛ تحریم(66)، آیه 8. فرمود: (بنده توبه کند، سپس به گناه باز نگردد) محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج 1، ص 552.. این توبه (توبه نصوح)، حالتی خاص است که قابل شکستن نیست و در قاموس آن، بازگشت به گناه وجود ندارد. از چنین توبه ای، عمل صالح هم بی هیچ زحمتی تحقّق می یابد.
توبه ای که در این آیه ذکر شده و به ضمیمه عمل صالح، گناهان را به حسنات تبدیل می کند، توبه ای است که هرگز شکسته نشود. بنابراین برای آنکه خداوند گناهان گذشته را ببخشد و آنها را به حسنه تبدیل کند، باید از گناهان گذشته پیشمان بود و با اعمال صالح، اثرات توبه را در وجود خود مستقر ساخت.
نقش توبه در گشودن راه سعادت و دریچه امید و قرار گرفتن در مسیر حق و اصلاح عملکردهای غلط گذشته، خیلی اساسی است. بسیار می شود که از انسان در طول زندگی - به ویژه در آغاز تربیت و اصلاح نفس لغزش هایی سر می زند! اگر درهای بازگشت به روی او بسته شود، مأیوس می گردد و برای همیشه از راه می ماند و لذا در مکتب تربیتی اسلام، توبه به عنوان یک اصل تربیتی با اهمیت زیاد، مطرح است و این دین از تمام گنه‌کاران دعوت می کند، برای اصلاح خویش و جبران گذشته، از این در وارد شوند.
امام سجادعلیه السلام در مناجات (تائبین) به پیشگاه خداوند، چنین عرضه می دارد: (خدایا! تو کسی هستی که دری به سوی عفوت، بر روی بندگان خود گشوده ای و نامش را توبه گذاشته ای و فرموده ای: بازگردید به سوی خدا و توبه خالص کنید. اکنون عذر کسانی که از ورود به این در، بعد از گشایش آن غافل شوند، چیست؟)
در روایات به قدری بر مسئله توبه تأکید شده که در حدیثی از امام باقرعلیه السلام آمده است: (ان الله تعالی اشدّ فرحاً بتوبة عبده من رجل اضلّ راحلته و زاده فی لیلة ظلماء فوجدها)؛ تفسیر نمونه، ج 24، ص 295.؛ (خداوند از توبه بنده‌اش بیش از کسی که مرکب و توشه خود را در بیابان در یک شب تاریک گم کرده و سپس آن را می یابد، شاد می گردد) و نیز: (التائب من الذنب کمن لاذنب له والمقیم علی الذنب و هو مستغفر منه کالمستهزء)؛ همان، ص 296.؛ (کسی که از گناه توبه کند، همچون کسی است که اصلا گناه نکرده است و کسی که به گناه خود ادامه دهد - در حالی که استغفار می کند مانند کسی است که مسخره می کند).
حقیقت توبه، همان پشیمانی و ندامت از گناه است که لازمه آن، تصمیم بر ترک گناه در آینده است و اگر گناه گذشته، کاری بوده که قابل جبران است، باید در صدد جبران برآید و به این ترتیب ارکان توبه را می توان در چهار چیز خلاصه کرد: 1. ندامت، 2. تصمیم بر ترک گناه در آینده، 3. جبران گذشته، 4. استغفار و طلب آمرزش از خداوند.
پس (توبه) تنها استغفار یا پشیمانی از گذشته و حتی تصمیم به ترک گناه در آینده نیست؛ بلکه علاوه بر همه اینها، باید گنه کار در مقام جبران برآید و فسادی را که مرتکب شده، برطرف سازد. این صحیح نیست که مثلاً در جلوی دیگران، فردی را به دروغ و حیله متهم کند و بعد در خانه خلوت، استغفار نماید!! پس باید حقوقی از خداوند (مثل نماز و روزه و عبادات) و تکالیفی که ضایع و ترک کرده و نیز حقوقی از مردم را که تباه ساخته، جبران و آنها را تدارک کند و حقوق مردم را به آنها برگرداند و در صورت امکان و دسترسی، از آنها رضایت و حلالیت بطلبد.
از چند طریق انسان می تواند تا حدودی دریابد که توبه او، مورد پذیرش واقع شده است یا نه:
1. احساس نشاط و آرامش خاصی که پس از دعا و توبه، به انسان دست می دهد و به تعبیر دیگر احساس رهایی از گناهان و آلودگی ها.
2. هر قدر انسان از گناهان خود، به جد پشیمان شده و با تضرّع و التجای بیشتری خدا را بخواند، توبه او پذیرفته تر است. بنابراین میزان انقلاب روحی انسان در حال استغفار نیز می تواند به عنوان یک نشانه به کار آید.
3. میزان اعتماد به وعده های نیکوی الهی، قابلیت و عنایات الهی را افزون می سازد. بنابراین هر اندازه خدا باوری و توکل و اعتماد به وعده های او را در خود افزون یافتیم، می توانیم بیشتر امیدوار شویم که ما را پذیرفته است.
4. هر قدر آثار واقعی توبه در اعمال و کنش های ما بیشتر آشکار گردد (یعنی رغبت کمتری به گناه داشته باشیم و اراده و عزم راسخ‌تری در اطاعت پروردگار بیابیم؛ این نشان می دهد که توبه ما، واقعی تری بوده و به همین نسبت، مقبول تر بوده گردیده است.
امام خمینی رحمه الله می فرمود: (اگر بعد از ماه مبارک رمضان، تغییری در حالات خود یافتید، به همان نسبت وارد ضیافت الهی شده اید؛ ولی اگر دگرگونی در شما پدید نیامد، از آن بی بهره ماندید) برای مطالعه بیشتر ر.ک: ترجمه جامع السعادات، مرحوم نراقی؛ ترجمه الاخلاق، مرحوم شبر؛ نقطه های آغاز در اخلاق، مهدوی کنی.. (پرسش و پاسخ دانشجویی، دفتر ویژه ماه مبارک رمضان، گروه مؤلفان، کد: 32/500009)
