خداوند در آیات کثیری به گناهکاران و کسانی که به نفس خویش ستم کردند و آن را در معرض معصیت قرار دادند، توصیه کرده است که توبه کنند و رابطه بین خود و خدا را اطلاح کنند. و وعده پذیرش توبه و رحمت داده است:
(قُلْ یا عِبادِیَ الَّذینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ[زمر/53] بگو: (ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده اید! از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را می آمرزد، زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است.)
چنین وعده ای از جانب کسی که صادق تر از او وجود ندارد، انسان را از رحمت الهی مطمئن می کند:
(وَ مَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ قیلاً[نساء/122] کیست که در گفتار و وعده هایش، از خدا صادقتر باشد؟!)
این اطمینان بسیار جدی تر خواهد شد، اگر دقت داشته باشیم که توبه ما، به توفیق و خواست الهی بوده است و ابتدا خدا به ما روی کرده که ما توانسته ایم توبه کنیم:
( توبه بنده محفوف و پیچیده به دو توبه از خدا است، و در بین آن دو قرار می‌گیرد، باین معنا که بنده در هیچ حالی از احوال، از خدای خود بی نیاز نیست، و اگر بخواهد از لجن‌زار گناه نجات یافته، توبه کند، محتاج به این است که خدا چنین توفیقی باو بدهد، و اعانت و رحمت خود را شامل حال او بسازد، تا او موفق بتوبه بگردد، و وقتی موفق بتوبه شد، تازه باز محتاج بیک توبه دیگری از خداست، و آن این است که باز خدا برحمت و عنایتش بسوی بنده رجوع کند، و رجوع او را بپذیرد، پس توبه بنده وقتی قبول شود، بین دو توبه از خدا قرار گرفته است، هم چنان که آیه: "ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ لِیَتُوبُوا[توبه/118] پس خدا بسوی ایشان توبه آورد، تا ایشان توبه کنند" بر این معنا دلالت دارد.)[1]
اما انسان در ضمن اینکه از رحمت الهی مطمئن است باید از نفس اماره خود و کیدهای شیطان بترسد. چرا که رحمت الهی هر قدر گسترده و فراگیر باشد، همراه حکمت الهی است و تنها در جایی متجلی می شود که در آن جا حکیمانه باشد.
کسی که توبه او لقلقه زبانش باشد، و انگیزه جدی برای ترک گناه نداشته باشد، نباید تصور کند که خدای متعال او را می بخشد: ( آن که پافشاری بر گناه دارد و استغفار میکند خودش را مسخره میکند و شیطان هم او را مسخره میکند و همانا مرد هر گاه بگوید پروردگارا از تو طلب آمرزش میکنم و بسوی تو برمیگردم و توبه می‌نمایم بعد برگردد (به گناه) بعد باز طلب آمرزش و توبه کند باز برگردد (به گناه) تا چهار مرتبه در بار چهارم از دروغگویان شمرده می شود)[2]
پس باید دقت کنیم که علیرغم حتمی بودن رحمت الهی، ما مصداق توبه کننده به شمار بیاییم. توبه شرایط خاصی دارد. هرگاه آن شرایط محقق گشت، توبه نیز مورد قبول حق تعالی قرار می گیرد.[3]
در واقع ما بعد از توبه بین امید و ترسی باقی می مانیم. امیدمان به رحمت الهی است و ترس مان از خودمان است. و همین معنا به عنوان قرار گرفتن در بین خوف و رجا در دین ما مورد تاکید قرار گرفته است. امام صادق(ع) می فرمایند : "بنده را وقتی می توان مؤمن دانست که هم از خدا بترسد و هم امیدوار به رحمت او باشد".[4]
[1]. ترجمه المیزان، ج1، ص204.
[2]. ارشاد القلوب إلی الصواب، ج1، ص: 47.
[3]. جهت آگاهی از توبه و مسائل آن کتاب "توبه از دیدگاه قرآن و حدیث" نوشتة علیرضا حسنی را مطالعه کنید.
[4]. مشکوه الانوار، ص 300، به نقل از آثار الصادقین، ج 5، ص 483.
