برای انس و آشتی با خدا، چه باید کرد؟ چگونه می توانیم در ماه مبارک رمضان، حس دعا و راز و نیاز با خدا بیابیم؟
راه انس با چیزی، برقراری ارتباط زیاد با آن است و این مطلب از نقطه نظر روان شناختی، امری مسلّم و غیر قابل انکار است. در این رابطه پرسش‌هایی چند قابل طرح است:
چگونه انسان، این (بی نهایت کوچک)، می تواند با آفریدگار هستی - آن (بی نهایت بزرگ) رابطه برقرار کند و این پیوند، او را از خاک تا افلاک بالا برد؟ چگونه این (هیچ)، به آن (همه) متصل می شود؟ آیا جز (دعا و نیایش)، راهی برای این پیوند هست؟ دعا چیست؟ شرایط آن کدام است؟ استجابت دعا یعنی چه؟ پیدا کردن (حال) در دعا چگونه به دست می آید؟ به چه زبانی باید دعا کرد؟ نیایش چه تأثیر روحی و معنوی بر زندگی ما دارد و...؟
می دانیم که دعا، تنها خواندن جملات و الفاظی چند - بی حضور دل و بی کشش روح نیست؛ بلکه خواستن از ژرفای جان است. اگر دعا از جان سوخته و عطشناک برآید، (اجابت) الهی، آب گوارایی بر عطش سوزان دل سوختگان خواهد بود.
باید اجازه داد تا پای اشک، از جاده دل عبور کند. باید گذاشت وقتی آسمان دل می گیرد، باران اشک جاری شود. باید گذاشت در حالت اضطرار و طلب و درماندگی، عنان سخن به دست دل داده شود تا صمیمانه با خدا حرف بزند و مثل یک کودک، زار بزند، اشک بریزد، با اصرار بخواهد و یقین داشته باشد که این پای بر زمین کوبیدن و اشک ریختن و التماس کردن، موجب بر آمدن حاجت می شود. (گریه)، سلاح نیایش‌گر و (امید)، سرمایه او است: (ارحم من رأس ماله الرّجاء و سلاحُه البکاء...)؛ دعای کمیل.. باید کاری کرد تا چشمه (ربّنا)، از دل بجوشد و بر کویر سینه های سوزان جاری شود و دشت عطشناک جان را سیراب کند.
حس دعا
اگر (احساس نیاز) و (ابراز حاجت)، از طرف بنده و (قدرت رفع آن) و (اجابت دعا) از سوی خدا باشد؛ آنچه این دو سو را به هم وصل می کند، (نیایش) است. هر چه انسان فقر و نیاز خویش را بیشتر بشناسد و به قدرت و رحمت الهی آگاه‌تر باشد، حسّ دعا بهتر به دست می آید.
احساس بی نیازی، طغیان و روی گردانی می آورد. قرآن کریم می فرماید:انسان همین که خود را غنی و بی نیاز حس کند، سر به طغیان و گردن‌کشی می گذارد: (کَلاَّ إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغی، أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی)؛ علق (96) آیه 6.. هر چه فقر و نیاز خود را بیشتر حس کند و سررشته کارها را به دست معبود ببیند، کشش به سوی خدا بیشتر خواهد بود. قرآن می فرماید: ای مردم! شما همه نیازمند خداوند هستید و او بی نیاز و ستوده است: (یا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَی اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ)؛ فاطر (35) آیه 15..
نیازمندی و وابستگی انسان به خدا کافی نیست؛ بلکه درک این دو، برانگیزاننده آن (حس دعا) است. باید حجاب بین بنده و خالق کنار برود. غرور، خودخواهی، تکبّر، بی اعتنایی، طلب کاری، قساوت دل، یأس و نومیدی و... همه به نوعی (حجاب) به شمار می رود. بر عکس، حالاتی همچون شکسته دلی، تضرّع، گریه، خشوع، امید، اضطرار، التجا، پناه آوردن، یقین به اجابت، خسته نشدن از طلب، رقّت قلب و... پرده ها و حجاب ها را کنار می زند. سفارش حضرت پیامبر صلی الله علیه وآله چنین است:آن گاه که رقّت دل حاصل شد، دعا را غنیمت شمارید، که رحمت خداوند است: (اغتنموا الدعاء عند الرقة، فانها رحمة)؛ بحار الانوار، ج 93 ص 313..
خدا به کدام دل نزدیک تر است؟ نجوای کدام نیایش گر از بام خانه تا ملکوت خدا بالا می رود؟
در کوی ما شکسته دلی می خرند و بس بازار خود فروشی از آن سوی دیگر است
حدیث قدسیِ (انا عند المنکسرة قلوبهم)؛ منیةالمرید، ص 123 از تفسیر کشف الاسرار، ج 1، ص 135.؛ (من نزد شکسته دلانم)، اشاره به این حقیقت دارد که:
افتادگی آموز اگر طالب فیضی‌هرگز نخورد آب، زمینی که بلند است
حضرت رسول صلی الله علیه وآله هرگاه دعا و نیایش می کرد، مانند شخص محتاجی - که دست نیاز و طلب گشوده و غذا می خواهد دست خود را به آستان خداوند بلند می کرد ابن فهد حلّی، عدة الداعی، ص 139.. این حالت نیاز و درماندگی است که رحمت را نازل می کند و نگاه عنایت خدا را به سوی نیایش‌گر بر می گرداند و (بزرگی)، در همین (فروتنی) و (عزّت) در سایه همین (تواضع) است.
(دعا) اقبال بنده به درگاه الهی و (اجابت)، اقبال خداوند به بنده است. اگر مفهوم آن دو در دل جای گیرد، حالت دعا و نیایش پدید می آید. چه سعادتی بالاتر از اینکه یک (بنده)، مورد عنایت (مولا) قرار گیرد و صدایش را بشنود و خوشش آید و جواب بدهد و گاهی جواب دادن را طولانی کند تا بیشتر صدای نجوا و نیایش بنده را بشنود.
پس از تأخیر استجابت، نباید چندان نگران و نا امید شد. گاهی مولا صلاح بنده را بهتر می داند. گاهی هم تأخیر از جهت دیگر است؛ چنان که آمده است: (گاهی خداوند، اجابت دعای مؤمن را به تأخیر می اندازد؛ چون مشتاق دعای او است و می فرماید: صدایی است که دوست دارم آن را بشنوم) بحارالانوار، ج 97 ص 296..
شاید هم، دعا از صمیم دل و از روی خلوص نیّت نبوده و شرایط استجابت در آن فراهم نیست. مگر دعا از دل غافل و زبان یاوه گو و نیّت آلوده و نیایش گر ریاکار، این اندازه اثر دارد که به آسمان رود و به آستان خدا رسد؟!
به هر حال، حال را هم باید از خدا خواست که (محوّل الاحوال) است.
امام علی علیه السلام می فرماید: خشکیدن اشک از چشم ها، نتیجه قساوت دل و آن، نتیجه زیاد شدن گناهان است: (ما جفّت الدموع الا لقسوة القلوب، و ما قست القلوب الا لکثرة الذنوب)؛ همان، ج 70 ص 354..
عصیان و گناه، پرتگاه دل ماست‌مسدود به روی عقل، راه دل ماست
خشکیدن اشک گریه از چشمه چشم گویای سقوط پایگاه دل ماست
برگ و بار، ص 286.
آداب دعا
برخی از (آداب دعا) از این قرار است:
1. مداومت و پیوستگی در دعا؛ یعنی همیشه، همه جا، در هر حال، غم و شادی، راحتی و رنج، فقر و دارایی، پیری و جوانی، بیماری و تندرستی، شدّت و رخا و... باید دعا کرد و به راز و نیاز با معبود پرداخت.
2. پرهیز از گناه؛ چرا که گاهی گناهان مانع اجابت دعا می شود: (اللهم اغفرلی الذّنوب التی تحبس الدعا)؛ دعای کمیل..
3. دعای دسته جمعی و آمین گفتن گروهی از مؤمنان؛ روایت است که: (هرگاه برای امام باقرعلیه السلام مشکلی پیش می آمد، زنان و کودکان خانواده را جمع می‌کرد و دعا می‌کرد و آنان آمین می‌گفتند). کلینی، کافی، ج 2، ص 525.
4. دعا به نام‌های نیک خدا و ستایش و حمد و ثنا پیش از دعا؛ چرا که هر نامی کلید دری از رحمت‌های الهی است و هر اسمی خاصیّتی دارد. ستایش الهی، شرط ادب پیش از عرض حاجت است.
5. بازگو کردن حاجت‌ها و بر شمردن نیازها؛ هر چند که خداوند دانای همه چیز است و هم نامه نانوشته می خواند و هم اسرار نهفته می داند؛ امّا خود این مطرح کردن، گامی نزدیک به اجابت است. امام صادق علیه السلام می فرماید: (خداوند می داند آنچه را که بنده اش هنگام دعا می خواهد؛ ولی دوست دارد که نیازها را به درگاه الهی عرضه کند. پس هرگاه دعا می کنی، حاجت هایت را یک به یک نام ببر). وسائل الشیعه، ج 4 ص 191.
6. اصرار و الحاح و خسته نشدن و پیوسته خواستن؛ چرا که وقتی دری بسیار کوفته شود، کسی پیدا می شود که در را باز کند. اصرار در دعا، مایه گشوده شدن در رحمت و اجابت الهی است.
7. داشتن همت بلند و خواستن حاجت‌های مهم؛ خواسته ها هر چه متعالی تر، با ارزش‌تر و فراگیرتر باشد، بهتر و به استجابت نزدیک‌تر است. خواسته ها، تنها مادی و برای رفع مشکلات معیشتی نباشد؛ خواسته های معنوی و اخروی نیز مد نظر باشد.
قرآن کریم می فرماید: آنان که از خدا فقط دنیا می خواهند، در آخرت نصیبی ندارند؛ امّا بعضی هم نیکی دنیا و هم نیکی آخرت و نجات از دوزخ می خواهند:(رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ)؛ بقره (2)، آیات 200 و 201..
در دعا پسندیده است از پیشوایان مکتب، بهره جوییم و ادب دعا کردن و داشتن خواسته های متعالی را از آنان بیاموزیم. دنیای غنی و فراگیر (خواسته های متعالی) در دعاهای معصومین، عالمی زیبا و بی پایان است. تنها کافی است به دعای امام سجاد علیه السلام (دعای مکارم الاخلاق)؛ صحیفه سجادیه، دعای 20 ؛ مفاتیح الجنان، دعای مکارم الاخلاق. نظر بیفکنیم، تا با گوشه ای از نیازهای والا و خواسته های متعالی از زبان آن زینت عابدان آشنا شویم.
توجه به این نکته بایسته است که مکان و زمان دعا، در رسیدن به آثار و نتایج مادی و معنوی آن، تأثیری به سزا دارد و اولیای الهی، مکان ها و اوقاتی را بیان کرده اند که دعا در آنها زودتر به اجابت می رسد. در میان اوقاتی که مناسبت بیشتری برای دعا و مناجات با قاضی الحاجات دارد، ماه مبارک رمضان دارای جایگاهی ممتاز است و دعا و نیایش در این ماه، حال و هوایی دیگر و اثری شگرف دارد.
ماه رمضان، تنها بهار قرآن کریم و هنگامه تلاوت کلام روح‌بخش خداوند نیست؛ بلکه فصل شکفتن گل واژه های دعا و غنچه های نیایش بر لب‌های مشتاقان مؤمن نیز می باشد. روزه داران خداجو، در زلال رمضان، دل و جان را می شویند و بر گرد حریم دوست پرواز می کنند و بر شاخسار ذکر و یادِ محبوب و دعا و نجوای با او، آشیان می گیرند. با اشک روان، دشت تفتیده قلبشان را نمناک می سازند و بر درد و زخم دلشان مرهمی می نهند.
در این میان، دعاها و مناجات های امامان معصوم علیهم السلام، سوز و نوایی دیگر دارد. حقایق و معارفی که در این ماه عزیز، در قالب دعا از نای پاک برگزیدگان حق برآمده، از محتوا و ژرفای خاصی برخوردار است. انس با دعاهای اهل بیت علیهم السلام در ماه رمضان، در بهره مندی بیشتر از مهمان خانه الهی و سفره گسترده این ماه، بسی سودمند و پرفایده است. دعاهای رسیده از برگزیدگان حق در این ماه نورانی، بسیار است... .
(الهی! در هندسه وجود، توحید را نقطه پرگارمان ساز، دایره تلاشمان را بر محور نقطه ایمان قرار بده و خطّ زندگی را امتدادی از نقطه های نیاز بساز. زاویه دیدمان را باز کن تا چشم بگشاییم، به چهره حقیقت و گوش سپاریم، ولی به آهنگ معنویت). حسن حسن زاده آملی، الهی نامه، ص 70. (پرسش و پاسخ دانشجویی، دفتر ویژه ماه مبارک رمضان، گروه مؤلفان، کد: 21/500009)
