آیا دین می‌تواند و یا باید، نقشی در فرایند علم (تحقیق و پژوهش علمی ) ایفا کند یا خیر؟ این نقش را چگونه ایفا می‌کند و میزان و قلمرو آن چیست؟
دین و فرهنگ به طور عام، تأثیرات ظریف، ژرف و گسترده‌ای بر همه مراحل تحقیقات علمی بر جای می‌گذارد. فرضیه‌ها، نظریه‌ها، اهداف، انگیزه‌ها و حتی فرایند پژوهش علمی، همگی از باورها، ارزش‌ها و معارف دینی و متافیزیکی و سازه‌های فرهنگی تأثیر می‌پذیرد.<BR> در اینجا چند مورد حضور دین در مراحل تحقیق و پژوهش علوم به ویژه علوم انسانی بیان می‌شود: جهت آگاهی بیشتر بنگرید: دکتر مهدی گلشنی، قرآن و علوم طبیعت، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.<BR> <BR> یک. انگیزش<BR> علم‌ورزی، یک فرآیند است و هرگز بدون انگیزه و هدف، از انسان سرنمی‌زند. انگیزه‌ها و اهداف، گونه‌های مختلفی را در بر می‌گیرد؛ از ارضای حس کنجکاوی شخصی گرفته تا پاسخ به نیازهای کلان بشری. همه این موارد، نیازمند بستر فرهنگی مناسب برای پرداختن به فعالیت‌های علمی است. فعالیت‌های علمی، تنها در جامعه‌ای ممکن است که فرهنگ آن جامعه مفاهیم، ارزش‌ها و باورهای مناسبی نسبت به پژوهش علمی داشته باشد و نه تنها آن را عملی مجاز بداند؛ بلکه به عنوان یک عمل لازم و ضروری مورد تشویق قرار دهد. در بیشتر فرهنگ‌ها، دین مهمترین عنصری است که نحوه جهت‌گیری نسبت به دانش و علم‌ورزی را مشخص می‌کند. این جهت‌گیری می‌تواند مثبت و تشویق‌کننده و یا منفی و بازدارنده باشد. در هر صورت، مثبت بودن می‌تواند مستقیم و بی‌واسطه و یا غیر مستقیم و با واسطه باشد.<BR> البته همه ادیان نگرش یکسانی نسبت به علم، آگاهی و دانشوری ندارند. مسیحیت قرون وسطی، به شدت با علم و دستاوردهای علمی خصومت ورزید و علما و دانشمندانی را که در زمینه‌های مختلف به تحقیق و پژوهش می‌پرداختند، مورد تفتیش فکری و عقیدتی قرار داد! تعداد زیادی از آنها را اذیت و آزار کرد و حتی به شیوه‌های فجیع و وحشتناکی به قتل رساند! برخوردهای خصمانه کلیسا با علم، باعث شد عده‌ای به اشتباه (دین) را مخالف علم به حساب آورند. در مقابل اسلام موضع دوستانه‌ای با علم و دانش دارد. اسلام، از انسان می‌خواهد برای کسب علم و معرفت تلاش کند و هرگونه سختی و دشواری را در این راه، با جان و دل بپذیرد. اسلام برای آموختن دانش، هیچ‌گونه محدودیت زمانی و مکانی قائل نیست. انسان مسلمان، باید از گهواره تا گور در طلب علم و دانش باشد . قال رسول اللَّه‌صلی الله علیه وآله: (اطلبوا العلم من المهد الی اللحد) ؛ علی‌بن ابراهیم قمی، تفسیر قمی، ج 2، ص 402).<BR> اسلام (حکمت را گمشده مؤمن)؛ قال علی‌علیه السلام: (الحکمة ضالة المؤمن) ؛ (نهج البلاغه، صبحی صالح، ص 481 ).<BR>(کسب دانش را فریضه) عن النبی‌صلی الله علیه وآله: (طلب العلم فریضة علی کل مسلم) ؛ (اصول کافی، ج 1، ص 35 ). <BR>(مجلس علمی را بهتر از عبادت) (مجلس علم خیر من عبادة ستین سنة). (مداد دانشمندان را برتر از خون شهیدان) می‌داند. (مداد العلماء افضل عنداللَّه من دم الشهداء).<BR>از نظر اسلام، هر چه دانش انسان بیشتر باشد، شناخت او نسبت به خداوند و در نتیجه خداپروایی و تدین او افزون‌تر خواهد شد. (إِنَّما یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ )؛ فاطر (35 )، آیه 28. این سفارش‌ها و دستورات دینی محرّک‌های قوی و نیرومندی برای انجام پژوهش‌های علمی به وجود می‌آورد. در سایه این محرک‌های دینی، علم در زمینه‌های مختلف به سرعت رشد کرده و شکوفا خواهد شد.<BR> (اینشتین) در این باره می‌گوید: (حس دینی قوی‌ترین و شریف‌ترین سرچشمه (شاه فنر) تحقیقات علمی است). شهید مطهری، یادداشت‌ها، ج 4، ص 200 ؛ و نیز: دکتر صفدر صانعی، آرامش روانی و مذهب، ص 8، قم، پیام اسلام، 1350.<BR> از همین رو در قرن‌های نخست تاریخ اسلام، مسلمین در رشته‌های مختلف علوم، به پیشرفت‌های سریع و چشمگیری نائل آمدند و با کاهش گرایشات و ارزش‌های دینی، عصر افول دانش مسلمین نیز آغاز شد.<BR> <BR> دو. جهت دهی<BR> دین به زندگی انسان معنا می‌بخشد، هستی و حیات را تفسیر می‌کند و به اعمال و کردار او هدف و جهت می‌دهد. انسان متدین خود را در قبال خویشتن، دیگران و حتی محیط اجتماعی و طبیعی مسئول می‌داند و این مسئولیت را دین و باورهای دینی، بر دوش وی گذاشته است. بنابراین، محقق دین باور نمی‌تواند با پژوهشگر دین گریز یکسان باشد! مجموعه باورها و معارف دینی، او را به سوی موضوعات و مسائل خاصی هدایت می‌کند، زیرا پاره‌ای از مفاهیمی که برای او مطرح است، با آنچه برای دیگری طرح می‌شود، متفاوت است. همان‌گونه که یک جامعه‌شناس مارکسیست، به دلیل پیش‌فرض‌های خود به سوی مطالعه نزاع‌ها، کشمکش‌ها و تضادها کشیده می‌شود و یک جامعه‌شناس محافظه‌کار آمریکایی غالباً نظم، تعادل و ثبات اجتماعی را مورد مطالعه قرار می‌دهد؛ یک جامعه‌شناس دین‌ورز نیز غالباً به مطالعه موضوعات و مسائلی می‌پردازد که از طریق باورهای دینی و فرهنگی‌اش، با آنها آشنا شده و نزد او اهمیت یافته است.<BR> به باور (ویلیام جیمز) : (دین همیشه نشانه‌هایی از چیزهایی داده است که عقل و علم بشر هرگز به آنجا راه نداشته است؛ اما همین نشانه‌ها سب شده که عقل و علم به تحقیق بپردازد و بالاخره به کشفیاتی نائل گردد). شهید مطهری، مجموعه آثار، ج 3، ص 336، تهران و قم: صدرا، چاپ دهم، 1382.<BR> <BR> سه. پیش‌فرض‌های علوم<BR> علوم بر پیش‌فرض‌ها و اصول پیشینی استوار است که به عنوان باورهای پایه دینی و متافیزیکی مسلم فرض می‌شود. به گمان (گولدنر)، این پیش‌فرض‌ها گاهی آگاهانه مورد توجه دانشمند قرار می‌گیرد و گاهی ناآگاهانه، ولی در عین حال نظریه، فرضیات تحقیق، انتخاب داده‌ها و کل فرآیند تحقیق تحت تأثیر آنها قرار می‌گیرد.<BR> گولدنر به این‌گونه پیش‌فرض‌ها (فرضیات کلی) می‌گوید؛ (این فرضیات کلی مبنای اصلی بسیاری از انتخاب‌ها بوده و فرضیات مسلم را به یکدیگر پیوند می‌دهد و از همان ابتدا در فرمول‌های یک نظریه و در محققین تأثیر می‌گذارد). آلوین گولدنر، بحران جامعه‌شناسی غرب، ترجمه فریده ممتاز، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1368، ص 47.<BR> این پیش‌فرض‌ها گاهی بسیار عام و کلی است، مانند باورها و عقایدی که به کل هستی مربوط می‌شود و گاهی محدود بوده و به حوزه خاصی مربوط می‌شود، (مانند فرضیاتی که درباره جامعه و انسان وجود دارد ). همه این پیش‌فرض‌ها از نوع باورهای هستی شناسانه نیست؛ بلکه برخی آنها از نوع ارزش‌ها بوده و این دو غالباً با یکدیگر ارتباط دارد.<BR> برای مثال وقتی ما به فرزندان خود یاد می‌دهیم که انسان‌ها یا مسلمان‌اند یا کافر، در همین حال خوبی مسلمانی و بدی کافر بودن را نیز به آنان آموخته‌ایم. این پیش‌فرض‌های کلی را ما از نخستین دوره‌های کودکی در خانواده، مسجد، مدرسه و جاهای دیگر به صورت رسمی و یا غیر رسمی فرا می‌گیریم. زمانی که ما در کودکی، توحید را به عنوان یک اصل دینی می‌آموزیم، یک دیدگاه کلی نسبت به جهان و هستی یاد می‌گیریم؛ دیدگاهی که جهان را منظم و تحت اداره یک هستی بخش حکیم و هدف‌دار معرفی می‌کند، و زمانی که نبوت را می‌آموزیم، پیش‌فرض‌های زیادی را نسبت به انسان و جامعه فرا می‌گیریم. به هر حال در دین، فلسفه و فرهنگ به طور کلی پیش فرض‌های مختلفی به افراد جامعه آموخته می‌شود که پیش‌فرض‌ها و آکسیوم‌های تحقیقات علمی خواهد بود.<BR> <BR> چهار. گزاره‌های علمی<BR> هر چند وظیفه اصلی دین، بیان همه واقعیت‌های خرد و کلان هستی نیست؛ ولی در ادیان آسمانی - به ویژه اسلام - به مناسبت‌های مختلفی از واقعیت‌های مربوط به آفرینش سخن رفته است، رازهای علمی نهفته در قرآن، اقیانوس بی‌کرانی از دانش‌های کیهان شناختی، انسان شناختی، تاریخ، نجوم و... است که دانشمندان شرق و غرب را به تحقیقات زیادی واداشته و آنان را سخت به حیرت افکنده است.<BR> در اینجا به نمونه‌های چندی از آیات و موضوعات علمی ذکر شده اشاره می‌شود:<BR> 1. ترکیب خاص نباتات (آیه 19، سوره حجر)؛<BR> 2. تلقیح نباتات (آیه 22، همین سوره)؛<BR> 3. قانون زوجیت و تعمیم آن به عالم نباتات (آیه 3، سوره رعد)؛<BR> 4. حرکت وضعی و انتقالی زمین (آیه 53، سوره طه)؛<BR> 5. وجود یک قاره دیگر غیر از قاره‌های شناخته شده آن روز (آیه 17، سوره رحمن)؛<BR> 6. اصل کروی بودن زمین (آیه 40، سوره معارج)؛<BR> 7. ارتباط بین پدیده‌های جوی (آیه 164، سوره بقره و آیه 5 سوره جاثیه).<BR> در عین حال با توجه به اینکه قرآن، کتابی انسان‌ساز و هدایتگر است، تنها ممکن است در مواردی خاص به مسائل علمی اشاره کند. این اشارات جزئی، منبع الهام برای دانشمندان است. گذشته از آن، قرآن همیشه مردم را به سیر در روی زمین و مطالعه پدیده‌های جوی، فرا خوانده و بنا بر پاره‌ای از تفاسیر، امکان صعود به کرات دیگر را خبر داده است.<BR> در این زمینه کتاب‌ها و مقاله‌های بسیاری از سوی دانشمندان، در رشته‌های مختلف علوم به نگارش درآمده و همه از عظمت قرآن و تطبیق آیات آن، با جدیدترین رهیافت‌های دانش بشری سخن گفته‌اند. نگا:<BR> الف. سید محمد حسین، طباطبایی، اعجاز قرآن ؛<BR> ب. ناصر، مکارم شیرازی، قرآن و آخرین پیامبر ؛<BR> ج. حسن محمد، المکی العاملی، الالهیات علی هدی الکتاب والسنة والعقل، محاضرات استاد جعفر سبحانی، قم: امام صادق‌علیه السلام، 1417، ج 3، ص 418 ؛<BR> د. سید ابوالقاسم، خویی، ترجمه البیان، ج 1، ص 117.<BR> (موریس بوکای) در کتاب مقایسه‌ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم می‌گوید: (چگونه می‌توان از تطبیق قرآن با جدیدترین فرآورده‌های علمی بشر، در شگفتی فرو نرفت و آن را اعجاز به حساب نیاورد!؟) موریس، بوکای، مقایسه‌ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم، ترجمه: مهندس ذبیح اللَّه دبیر، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، 1364.<BR> او ضمن مقایسه آموزه‌های علمی قرآن، با تناقضات عهدین و دانش‌های رایج زمان نزول قرآن، می‌گوید: (نظر به وضع معلومات در عصر محمد(ص)، نمی‌توان انگاشت که بسیاری از مطالب قرآنی - که جنبه علمی دارد مصنوع بشری بوده باشد. به همین جهت کاملاً به حق است که نه تنها قرآن را باید به عنوان یک وحی تلقی کرد؛ بلکه به علت تضمین اصالتی که عرضه می‌دارد... به وحی قرآنی مقام کاملاً متمایزی می‌دهد). همان، ص 338.<BR> از جمله مواردی که موریس بوکای بر آن انگشت نهاده، مسأله جنین‌شناسی در قرآن است. او با نظر داشت آیه (إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشاجٍ نَبْتَلِیهِ فَجَعَلْناهُ سَمِیعاً بَصِیراً)؛دهر (76)، آیه 2.؛ (هر آینه ما انسان را از نطفه آمیخته آفریدیم؛ ما او را می‌آزماییم، پس او را شنوا و بینا قرار دادیم).<BR> و دیگر آیات مربوط سجده (32)، آیه 8 ؛ علق (96)، آیه 2 ؛ مؤمن (40)، آیه 67 ؛ قیامت (57)، آیه 38 ؛ حج (22)، آیه 5 ؛ مؤمنون (23)، آیه 14. به پیدایش جنین از (نطفه آمیخته) می‌نویسد: مایع منوی از ترشحات مختلفی که از غدد زیر ناشی می‌شود تشکیل شده است:<BR> 1. بیضه‌ها: ترشح غده تناسلی مرد حاوی اسپرماتوزوئیدهاست، سلول‌های درازِ واجد تاژکِ دراز، و غوطه ور در مایعی سرم گونه‌اند.<BR> 2. کیسه‌های تخمی: این اعضا که مخازن اسپرماتوزوئیدند، نزدیک پروستات قرار گرفته و ترشح خاصی بدون عناصر بارورکننده دارند.<BR> 3. پروستات: مایعی ترشح می‌کند که به منی،ظاهر خامه‌ای و بوی ویژه‌اش را می‌دهد.<BR> 4. غدد ملحق به مجاری ادرار که عبارتند از: غدد کوپر (Cooper) یا غدد مری (Merry) مترشح مایعی سیال، و غدد لیتره (Littre) که ماده‌ای مخاطی ترشح می‌کنند بوکای، موریس، تورات، انجیل، قرآن و علم، ترجمه دبیر، ذبیح الله، ص 270 271.. وی سپس می‌گوید: (... چگونه می‌توان از توافق متن قرآنی با شناخت علمی‌ای که از این پدیده‌ها در عصرمان داریم تحت تأثیر قرار نگرفت). همان، ص 273-272.<BR> بررسی این آیات نشان می‌دهد:<BR> 1. ابداعی بودن اصل اختلاط نطفه در قرآن. بهترین گواه بر این مطلب تاریخ جنین‌شناسی است که نشان می‌دهد تا قرون اخیر مسأله آمیختگی نطفه به هیچ وجه در میان دانشمندان مطرح نبوده است.<BR> 2. قرآن برای اولین‌بار در تاریخ دانش بشری مسأله پیوند بیولوژیک جنین با والدین را روشن ساخته و این مسأله تا بیش از ده قرن پس از نزول قرآن بر دانشمندان مخفی بوده است. جهت آگاهی بیشتر بنگرید:<BR> الف. حمیدرضا شاکرین، قرآن و رویان‌شناسی (مقاله)، حوزه و دانشگاه (فصلنامه)<BR> ب. همو، راز آفرینش (مجموعه پرسش‌های دانشجویی، دفتر 26)، قم، نشر معارف، 1386.<BR> 3. انطباق پذیری آن با آخرین ره آوردهای علمی معاصر در جنین‌شناسی.<BR> در پایان ذکر این نکته لازم است که تحقیقات دانشمندان تاکنون عمدتاً بر رابطه قرآن با علوم طبیعی متمرکز بوده است؛ در حالی که آموزه‌های مربوط به علوم انسانی در متون دینی صدها برابر علوم طبیعی است و این سرمایه‌گذاری اساسی‌تری در این زمینه کرده است. مبانی انسان شناختی دین دستمایه بزرگی برای تولید دانش‌های انسانی مبتنی بر دین است و تلاش و کوشش گسترده و فراگیری در این زمینه لازم می‌باشد.
