شما در بحث علمی از دین صحبت می کنید می خواستم بدانم که اصلا معنی دین چیست؟ و مالک یوم الدین یعنی چه؟ و این دین با دینی که در سوره نصر آمده چه تفاوتی دارد؟

شما در بحث علمی از دین صحبت می کنید می خواستم بدانم که اصلا معنی دین چیست؟ و مالک یوم الدین یعنی چه؟ و این دین با دینی که در سوره نصر آمده چه تفاوتی دارد؟

معنای لغوی
)دین( در لغت به معنای راستکار شدن، اطاعت نمودن، پاداش، عادت، حساب، کیش، پرهیزگاری و ... آمده است . در اصطلاح، تعابیر گوناگونی از سوی اندیشمندان اسلامی درباره آن ارائه شده است ؛ مانند :
تعریف اصطلاحی
این تعاریف ویژگی‌های کلان و اساسی را در تبیین ماهیت دین، در اختیار ما می‌گذارد که به اختصار چنین است :
1 . دین صرفاً یک امر انتزاعی(Abstractive ) و ذهنی(Subjective ) نیست ؛ بلکه حقیقتی عینی است(Objetive ) .
2 . دین هم پاسخ‌گوی نیازهای فردی انسان است و هم جواب‌گوی نیازهای اجتماعی او .
بایسته‌های تعریف
اساسی‌ترین شروط تعریف عبارت است از:
1. بیانگری(1) و وضوح، به گونه‌ای که به روشنی معنا را به ذهن منتقل سازد و از ابهام و اجمال پیراسته باشد.
2. فراگیر بودن(2) و جامعیت، به عبارت دیگر تعریف باید - حدالامکان - به گونه‌ای باشد که همه وجوه و ویژگی‌های ذاتی معرف را بر گیرد، نه این که بخشی را برگیرد و بخش دیگر را فروگذارد.
3. تمایز(3) و مانعیت، تعریف باید از چنان مرزبندی دقیقی برخوردار باشد که به خوبی بتواند بین معرف و امور دیگر تمایز نهد.(4)
مشکل تعریف دین
تعریف دین به حد تام اگر محال نباشد به غایت دشوار است. این مسأله اختصاص به دین ندارد و بسیاری از دیگر امور به ویژه پدیده‌های انسانی و اجتماعی را نیز شامل است. در عین حال می‌توان به تعریفی اعتمادپذیر که شامل عمده‌ترین لوازم آن باشد دست یافت.
تنوع تعریف دین
اندیشوران و متفکران تلاش‌های زیادی در جهت ارائه تعریفی از )دین( کرده‌اند. هر یک از اندیشمندان از منظر خاصی به دین نظر کرده و تعریفی همسو با همان زاویه نگرش به دست آورده‌اند. تعاریفی که در این باب بیان شده بالغ بر صدها تعریف است که به گونه‌های مختلفی تقسیم پذیرند، از جمله:
1. تعاریف روان شناختی(2 (5. تعاریف جامعه شناختی(3 (6. تعاریف اخلاق‌گرایانه(4 (7. تعاریف غایتگرایانه(5 (8. تعاریف کارکردگرایانه(6 (9. تعاریف خردگرایانه(7 (10. تعاریف شهودگرایانه(8 (11. تعاریف تحویل‌گرایانه(12) و...(13) فارغ از نقدهایی که به طور خاص بر هر یک از گونه‌های یاد شده وارد است، ویژگی‌های غالب تعاریف یاد شده که ناشی از نوع نگرش غربی به دین است عبارت است از:
1. انحصارگرایی(14): به عبارت دیگر هیچ یک از رهیافت‌های مزبور از شمول و جامعیت برخوردار نیست، بلکه به فرض صحت، تنها وجهی از وجوه )دین( یا )دین‌گرایی( و تدین مؤمنان را مورد توجه قرار داده و از دیگر وجوه و یا ماهیت اساسی دین غفلت نموده و گرفتار مغالطه )کنه و وجه( و یا )جزء و کل( و یا )لازم و ملزوم( گردیده است.
2. خاستگاه برون دینی: غالب تعاریف اشاره شده دارای خاستگاه برون دینی است و فارغ از درون‌مایه و محتوای پیام و مضمون و مؤلفه‌های دین به تعریف دین پرداخته‌اند، در حالی که هر تعریفی از دین باید به درستی بر دین منطبق شود، لاجرم نمی‌تواند از درون‌مایه آن گسسته و بیگانه باشد.
3. بیگانگی نسبت به حقانیت و بطلان: آن چه موضوع تعاریف یاد شده است. اساساً دین‌های موجود و محقق است، با تفاوت‌ها و تمایزاتی از زمین تا آسمان. این خود یکی از رموز اساسی ناکامی تعاریف مورد اشاره در ارائه تصویری اعتمادپذیر از دین است. دین‌های موجود و محقق دارای چنان تنوع و ناهمگونی هستند که به سختی می‌توان وجوه مشترکی از آنها به دست آورد که به خوبی نمایانگر ماهیت و ارکان اساسی دین باشد. به عنوان مثال )گیسلر((15) می‌کوشد با شناخت عناصر مشترک ادیان به تعریف دین بپردازد. او می‌گوید: )تلاش‌هایی که برای تعریف دین شده است عموماً در کسب استقبال همگانی ناموفق بوده‌اند و با این همه بخش عظیمی از این تعاریف، حداقل شامل یک عنصر مشترک هستند: )آگاهی از امر متعالی((16). آنچه گیسلر امر متعالی می‌خواند نه خداوند، بلکه مفهومی اعم است؛ به گونه‌ای که بر خدا و غیر خدا انطباق می‌پذیرد: )برهمن در مذهب هندو، نیروانا در مذهب بودیسم، تائو در مذهب تائوئیسم، همه در نظر شلایر ماخر، نیومن در دیدگاه اتو و وجود - ورای - وجود در تفکر تیلیخ تماماً راه‌های لحاظ امر متعالی است(.(17) اشکال جدی در این تعریف آن است که هیچ یک از شرایط تعریف را دارا نیست، زیرا:
1. چندان واضح نیست که )امر متعالی( بر چه چیزی دلالت دارد و تهی از وضوح مفهومی است.
2. دین صرفاً آگاهی از )امر متعالی( و سرسپردگی در برابر آن نیست.
3. )امر متعالی( چه بسا در مکاتب غیردینی نیز یافت شود، کما این که غایت متعالی در تفکر مارکسیستی کمون بزرگ و حل تضادها و نفی طبقات است. بنابراین تعریف یاد شده از مانعیت نیز برخوردار نمی‌باشد.
روش اندیشمندان مسلمان
در برابر رهیافت‌های فوق عالمان واندیشمندان مسلمان رویکردی دیگر برگزیده و در تعریف دین به امور زیر بهای جدی داده‌اند:
1. خاستگاه درون دینی
عالمان دین غالباً در تعریف دین به متن و درون آن نظر کرده و کوشیده‌اند دین را آنچنان که خود معرفی می‌کند و براساس درون‌مایه‌ها و مؤلفه‌های داخلی‌اش توصیف کنند.
2. ناظر به دین )حق( بودن
عالمان و اندیشمندان مسلمان عمدتاً در جست و جوی تعریف دین حق و مقبول الهی )اسلام( بوده‌اند، نه ارایه تعریفی فراگیرنده نظام‌های عقیدتی باطل که دامنه آن آموزه‌های غیر توحیدی و خداگریز را نیز دربر گیرد.
3. جامعیت و شمول
تلاش عالمان مسلمان این بوده است که در مقام تعریف دین هیچ یک از مؤلفه‌های اساسی آن را فرونگذارند، البته چنان که گفته آمد ارایه تعریفی )جامع و مانع( از دین به سادگی امکان‌پذیر نیست، از این رو غالب اندیشمندان مسلمان کوشیده‌اند تا در حد امکان مهم‌ترین ویژگی‌ها و اوصاف دین را بنمایانند.
دین در نگاه امام خمینی
با توجه به آنچه گذشت بزرگ احیاگر معاصر اسلام ناب هر چند در جست و جوی ارائه تعریفی دقیق و تام از دین نبوده، اما همواره در تکاپو برای معرفی دین مبین اسلام و نقاب‌افکنی از چهره زیبا و نمایاندن ابعاد و زوایای مختلف آن بوده است. اکنون اگر بخواهیم از مجموعه آنچه حضرتش در معرفی آیین اسلام ارائه کرده‌اند تعریفی به دست آوریم، می‌توان چنین تعریف کرد: )دین مجموعه‌ای بدیل‌ناپذیر از هدایت‌ها و تعالیم الهی از طریق وحی و انگیزش انبیا است که پرده از اسرار غیبی عالم برمی افکند و حقیقت فرامادی انسان را به او معرفی نموده و برنامه کاملی جهت رشد و کمال آدمی و سعادت دنیا و آخرت به وی ارائه می‌کند(.
علامه طباطبایی)ره( نیز دین را چنین معرفی می‌کند: )دین عقاید و دستورهای عملی و اخلاقی اسلام است که پیامبران از طرف خدا برای راهنمایی و هدایت بشر آورده‌اند. دانستن این عقاید و انجام این دستورها سبب خوشبختی انسان در دو جهان است.(18)
حضرتش در جای دیگر می‌نویسد: )... آن ]دین[ روش مخصوصی در زندگی است که صلاح دنیا را به طوری که موافق کمال اخروی و حیات دائمی حقیقی باشد تأمین می‌نماید. پس در شریعت باید قانون‌هایی وجود داشته باشد که روش زندگانی را به اندازه احتیاج روشن سازد...(.(19)
2. آیةاللَّه جوادی آملی: دین، )مجموعه معارف نظری و عملی قدسی است ؛ یعنی، مجموعه گزاره‌های ناظر به واقع و عمل که حول محور قدسی، شکل گرفته است . در حقیقت، دین )مجموعه معارف دست اول است که معمولاً در متونی مقدس گرد آمده است( . با تطبیق تعریف مزبور بر اسلام، این دین عبارت است از : )مجموعه معارفی که در نسبت با خداوند، تدوین یافته و در متن مقدس قرآن و سنت گرد آمده‌اند( .(20)
3. آیة اللَّه مصباح یزدی: دین )مجموعه عقاید، اخلاق، قوانین و مقررات اجرایی است که خداوند آن را برای هدایت بشر فرستاده تا انسان، در پرتو آموزه‌های آن، هوا و هوس خود را کنترل و آزادی حقیقی خویش را تأمین کند . دین الهی به حقیقت انسان و نیازهای او توجه داشته و برنامه کامل و همه جانبه‌ای ارائه می‌کند که انتظارات او را از همه نظر برآورده سازد( .(21)

...................( Anotates ).................
1) Clarity.
2) Comprehensiveness.
3) Exclusiveness.
4) تمایز نیز دو گونه است: 1. تمایز در ذاتیات که آن را )حد( (Defenition)گویند و 2. تمایز در )عرضیات( (Description) که از آن به رسم تعبیر می‌شود و هر یک از آن دو را تام باشد و ناقص.
5) Psychological.
6) Sociological.
7) Ethical.
8) Teleological.
9) Functionalistic.
01) Rationalistic.
11) Intuitional.
21) Reductional.
13) اقسام یاد شده حاصر نیستند، افزون بر آن بین آنها تباین برقرار نیست، بلکه در مواردی تداخل‌در اقسام دارند. مثلاً تعریفی روان‌شناختی چه بسا تحویل‌گرایانه نیز باشد. برای آگاهی بیشتر ر.ک:
الف. علامه محمد تقی جعفری، فلسفه دین، بخش نخست، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
ب. علیرضا شجاعی زند، مشروعیت دینی دولت و اقتدار سیاسی دین، صص 39 - 42.
41) Exclusivism.
51) Norman L.gaisler.
16) نورمن ال گیسلر، فلسفه دین، ج 1، ص 19.
17) همان، ص 20.
18) علامه سید محمد حسین طباطبایی، آموزش عقاید و دستورهای دینی، ج 1، ص 15.
19) ترجمه المیزان، ج 2، ص 187.
20) آیةاللَّه جوادی آملی، انتظار بشر از دین، ص 27 - 24 .
21) استاد محمد تقی مصباح یزدی، قلمرو دین، مجموعه سخنرانی‌ها در کانون گفتمان دینی .

نکته دیگر اینکه کلمه دین در قرآن در معانی مختلفی به کار رفته است. از جمله در مالک یوم (الدین) به معنای پاداش و جزاء که یکی از معانی لغوی آن است، به کار رفته و یکی از اسامی قیامت نیز یوم الدین است. اما دین در سوره نصر با معنای اصطلاحی آن که دین وحیانی است، قرابت دارد.