تفاوت مکتب و مذهب در چیست؟
برای روشن شدن فرق این دو،بهتر است ابتدائا آنها را تعریف کنیم تا فرقشان نیز مشخص گردد.
مکتب را چنین می توان تعریف نمود: مکتب یا ایدئولوژی عبارت است از یک طرح جامع و منسجم که می خواهد با جهان بینیی که می دهد و با دستور العمل هایی که ارائه می نماید بشر را به طرف کمال وهدفش راهنمایی کند.
استاد شهید مطهری مکتب را چنین تعریف می نمایند: مکتب و ایدئولوژی ضرورت خود را می‌نمایاند؛ یعنی نیاز به یک تئوری کلی، یک طرح جامع و هماهنگ و منسجم که هدف اصلی، کمال انسان و تأمین سعادت همگانی است و در آن، خطوط اصلی و روشها، بایدها و نبایدها، خوبها و بدها، هدفها و وسیله‌ها، نیازها و دردها و درمانها، مسئولیتها و تکلیفها مشخص شده باشد و منبع الهام تکلیفها و مسئولیتها برای همه افراد بوده باشد.( مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج2 ، ص 53)
ودر جایی دیگر تعریف آن را چنین بیان می کنند: ایدئولوژی یعنی دستگاه فکر، مجموع جهان بینی، یعنی هست‌ها، [و نیز چگونه بایدها.] نگرش من به هستی که چگونه هست و نگرش من درباره خودم و جامعه که چگونه باشد همه را یکجا می‌گویم ایدئولوژی. ( مجموعه‌آثاراستادشهیدمطهری، ج15، ص 504)
اما مذهب عبارت است از یک روش ویک طریقه ی خاصی که در یک مکتب ایجاد شده یا به عبارت دیگر انشعاباتی هست که در یک مکتب پدید می آید.علامه طباطبایی در مقدمه کتاب شیعه در اسلام خود آورده اند: انسان تا می تواند، خواستار آن است که نیازمندیهای خود را از جهت بقای وجود ، به طور کاملتری رفع نماید. از اینجاست که انسان پیوسته اعمال خود را به مقررات وقوانینی که به دلخواه خود وضع کرده یا از دیگران پذیرفته،تطبیق میکند و روش معینی در زندگی خود اتخاذ می نماید. قوانین و مقررات نامبرده که در زندگی انسان حکومت می کند به یک اعتقاد اساسی استوارند و انسان در زندگی خود به آن تکیه داده است و آن تصوری است که انسان از جهان هستی که خود جزئی از آن است دارد و قضاوتی است که در حقیقت آن می کند. مجموع این اعتقاد واساس ومقررات متناسب با آن که در مسیر زندگی مورد عمل قرار می گیرد،دین نامیده می شود و اگر انشعاباتی در دین پیدا شود،هر شعبه را مذهب می نامند مانند مذهب تشیع و مذهب تسنن در اسلام و مذهب واتیکان ومذهب نسطوری در مسیحیت.(خلاصه شده از مقدمه شیعه در اسلام علامه طباطبایی(ره))
در نتیجه مکتب یک سلسله اعتقادات و آداب کلی است. و مذهب راه وروش خاص متدین شدن به آن مکتب می باشد که در حقیقت انشعابات آن دین وآیین و مکتب می باشد.
البته توجّه شود که واژه ی مکتب به معنی دین نیست ؛ بلکه اعمّ از دین می باشد. لذا مکاتب یا بشری اند یا الهی ؛ که این مکاتب الهی را دین گویند. پس اگر بخواهیم مکاتب را بشماریم می گوییم: مکتب اسلام ، مکتب مسیحیّت ، مکتب بودیسم ، مکتب مارکسیسم ، مکتب پراگماتیسم (سود گرایی) و ... .
و مذهب یا نحله به شعبات گوناگون همین مکاتب می گویند ؛ لکن واژه ی مذهب بیشتر در شعبات مکاتب الهی (ادیان) کاربرد دارد.
ضمناً باید دانست که گاه در خود یک مذهب نیز شعباتی حاصل می شود ؛ مثل: فرقه های اشاعره و معتزله و ماتُریدیّه که از شعبات مذهب تسنّن می باشند ؛ یا فرقه های امامیّه ، اسماعلیّه و زیدیّه که از شعبات مذهب شیعه اند. این شعبات نیز گاه مذهب و گاه فرقه می گویند. خود این فرقه ها نیز گاه شعباتی دارند که معمولاً آنها را مسلک می گویند.
البته باید دانست که این واژه ها استعمالات خط کشی شده و دقیق ندارند ؛ لذا گاه به جای یکدیگر نیز به کار می روند. مثلاً گفته می شود: متکب تشیّع ، مکتب اهل سنّت ، مذهب اسماعلیّه ، مذهب اشاعره ، مسلک معتزلی و ... .
