امام در مکتب شیعه چه جایگاهی دارد؟

امامت در مکتب شیعه جزو اصول مذهب و در ردیف توحید، نبوت و معاد است. امام، خلیفه خدا و امامت، امتداد وظایف رسالت پیامبر است و امام بر اساس همان وظایفی که بر عهده پیامبر بود (به جز دریافت و ابلاغ وحی)، قیام می کند و همه آن وظایف را ادا می کند.
شیعه با الهام از سنت نبوی و امامان معصوم علیهم السلام، جایگاه ویژه ای برای امامت قائل است که هیچ کدام از آنها را بر دیگری نمی توان برتری داد. اکنون به مواردی از آن اشاره می کنیم.

1. امام؛ مخزن اسرار الهی و رکن دین
امیرمؤمنان، علی علیه السلام در این باره می فرماید:
امامان اهل بیت علیهم السلام، جایگاه راز خدا، پناه گاه دین او، صندوق علم او، مرجع حکمش، گنجینه های کتاب های وی و کوه دین او هستند. خدا با آنها دین را پایدار و تزلزلش را مرتفع ساخت. [ازاین رو،] از امت، هیچ فردی را نمی توان با آل محمد علیهم السلام مقایسه کرد. کسانی را که از نعمت آنها برخوردارند، با خود آنها نمی توان هم تراز کرد. آنان رکن دین و پایه یقینند. تندروان باید از آنان [که میانه رو هستند، ]پیروی کنند و کندروان باید بکوشند به آنان برسند. شرایط ولایت امور مسلمانان در آنها جمع است و پیامبر درباره آنها وصیت کرده است و آنان کمالات نبوی را به ارث برده اند.1

2. امام؛ نور خدا در آسمان و زمین و سرچشمه نور و روشنایی تا روز قیامت
ابوخالد از امام محمد باقر علیه السلام درباره آیه شریفه: (فَآمِنوا باللّهِ وَ رَسوُلِهِ وَالنّورِ الَّذی أَنْزَلْنا؛ پس ایمان بیاورید به خداوند و فرستاده اش و نوری که نازل کرده ایم) (تغابن: 8)، پرسید. آن حضرت فرمود:
یا أَبا خالِدٍ! النُّورُ وَ اللّهِ الأَئمّةُ مِنْ آلِ مُحمّدٍ صلی الله علیه و آله إلی یومِ الْقیامةِ وَ هُمْ وَ اللّهِ نُورُ اللّهِ الَّذی أَنْزَلَ، وَ هُمْ وَ اللّهِ نورُ اللّهِ فی السَّماواتِ وَ فی الأَرْضِ. وَ اللّهِ، یا أبا خالِدٍ! نورُ الأَمامِ فی قُلُوبِ الْمؤمنینَ أنورُ مِنَ الشَّمْسِ الْمُضیئَةِ بِالنَّهارِ، وَ هُمْ وَ اللّهِ یُنَوِّرونَ قُلوبَ المُؤمِنینَ وَ یَحْجُبُ اللّهَ عَزَّ و جَلَّ نورَهُمْ عَمَّنْ یَشاءُ، فَتُظْلَمُ قُلوبُهُمْ. وَ اللّهِ یا أبا خالِدٍ! لا یُحِبُّنا عَبْدٌ وَ یَتَوَلاّنا حَتّی یُطَهِّرَ اللّهُ قَلْبَه و لا یُطَهِّرُ اللّهُ قَلْبَ عَبْدٍ حَتّی یُسَلَّمَ لَنا وَ یَکونَ سِلْما لَنا؛ فَإِذا کانَ سِلْما لَنا سَلَّمَهُ اللّهُ مِنْ شَدیدِ الْحِسابِ وَ آمَنَهُ مِنْ فَزَعِ یَومِ الْقیامةِ الأکْبَرِ.
ای ابا خالد! به خدا سوگند، منظور از (نور) در این آیه، امامان آل محمدند. آنان تا روز قیامت، سرچشمه نور و روشنایی هستند. ای ابا خالد! سوگند به خدا، نور امام در دل های مؤمنان، از تابش خورشید روشن تر است. به خدا [سوگند، ]آنان به دل های مؤمنان روشنایی می بخشند و اگر خدا بخواهد، نور [محبت] آنان را از دل برخی مردم دریغ می دارد که گرفتار تاریکی شوند.
ای اباخالد! به خدا سوگند، هر که ما را دوست بدارد و پیرو ما باشد، خداوند باطن او را از آلایش پاک می گرداند و پروردگار، باطن هیچ بنده ای را بدون سر سپردن (فرمان برداری محض) به ما پاک نمی گرداند. اگر کسی سرسپرده ما باشد، از حساب سخت و هراس بزرگ روز رستاخیز در امان خواهد بود.2

3. امام؛ قلب عالم امکان
وجود امام موجب بقای جهان هستی و در امان ماندن خلق از فنا و نابودی است. به عبارت دیگر، وجود او سبب بقای هستی و بقای جهان هستی، وابسته به وجود اوست. امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید:
نَحْنُ أَمانٌ أَهْلِ الأَرْضِ کَما أَنَّ النُّجومَ أَمانٌ أَهْلِ السَّماءِ وَ نحن الَّذین بِنا تُمْسَکُ السَّماءُ أَنْ تَقَعَ عَلی الأَرْضِ إِلاّ بِإِذْنِهِ، وَ بِنا یُنَزَّلُ الْغَیْثُ و تُنْشَرُ الرَّحْمَةُ و تُخْرَجُ بَرَکاتُ الْأَرضِ، وَ لَوْ لا ما فی الأَرْضِ مِنّا لَساخَتْ بِأَهْلِها.3
ما امان برای اهل زمین هستیم، همان گونه که ستارگان برای اهل آسمان امانند. خدای متعال به خاطر ما کُرات را نگه می دارد تا جز به فرمان او به زمین نیفتند. به خاطر ما باران فرستاده می شود و رحمتش منتشر می شود و برکات زمین خارج می شود و اگر از ما کسی در زمین نباشد، زمین اهلش را فرو می برد.

4. امام؛ خاستگاه خیر و برکت و سبب نزول رحمت پروردگار
امام، فیوضات الهی را از فیاض مطلق دریافت و به جهان هستی عرضه می کند، به گونه ای که تمام جهان هستی به برکت وجود او از رحمت ها بهره مندند. امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید:
إِنَّ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْضَحَ بِأَئِمَّةِ الْهُدی، مِنْ أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّنا عَنْ دینِهِ وَ أَبْلَجَ بِهِمْ عَنْ سَبیلِ مِنْهاجِهِ، وَ فَتَحَ بِهِمْ عَنْ باطِنِ یَنابیعِ عِلْمِهِ، فَمَنْ عَرَفَ مِنْ اُمّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ أَجِبَ حَقَّ إِمَامِهِ وَجَدَ طَعْمَ حَلاوَةِ إِیمَانِهِ وَ عَلِمَ فَضْلَ طِلاوَةِ إِسْلامِهِ، لِأَنَّ اللّهَ تَبارَکَ وَ تَعالی نَصَبَ الإِمَامَ عَلَما لِخَلْقِهِ و جَعَلَهُ حُجَّةً عَلی أَهْلِ مَوادِّهِ وَ عالَمِهِ، وَ اَلْبَسَهُ اللّهُ تاجَ الوَقارِ وَ غَشّاهُ مِنْ نُورِ الجَبّارِ یَمُدُّ بَسَبَبٍ الیَ السَّماءِ لایَنْقَطِعُ عَنْهُ مَوادّهُ وَ لایُنالُ ما عِنْدَ اللّهِ الاّ بِجَهَةِ اَسْبابِهِ، وَ لایَقْبَلُ اللّهُ اَعْمالَ العِبادِ اِلاّ بِمَعْرِفَتِهِ... .
خدای عز و جل به وسیله پیشوایان هدایت از خاندان پیامبر، دین خویش را آشکار و راه روشن خود را نمایان ساخت و سرچشمه های پوشیده دانش خویشتن را گشود. اکنون هر مسلمانی که به وظیفه خود در برابر امام پی ببرد، طعم شیرین ایمان را خواهد چشید و شکوه همه جانبه و فراگیر اسلام را خواهد دید؛ زیرا خدای متعال، امام را برای مردمان، عَلم هدایت نصب کرده و وی را بر روزی خواران اهل جهان حجت قرار داده است.
خدای تبارک و تعالی، امام را با تاج وقار آراسته و او را در پرتو انوار کبریایی غرق ساخته و با رشته ای الهی تا آسمان کشیده است تا فیض و رحمت خداوند از او گسسته نشود و هیچ چیز از خدا به خلق نمی رسد، مگر با وساطت امام و نیز اعمال بندگان پذیرفته نمی شود، مگر با معرفت او... .4


5. امام؛ حجت خدا بر روی زمین
بدون وجود امام، زمین و اهلش نابود می شوند. امام محمد باقر علیه السلام این حقیقت را با بیانی زیبا تشریح کرده و فرموده است:
لَوْ بَقِیَتِ الأَرْضُ یَوْماً بِلا إِمامٍ مِنّا لَساخَتْ بِأَهْلِها، وَ لَعَذَّبَهُمُ اللّهُ بِأَشَدِّ عَذابِهِ، إِنَّ اللّهَ تَبارَکَ وَ تَعالی جَعَلَنا حُجَّةً فِی أَرْضِهِ، وَ أَماناً فی الْأَرْضِ لِاَهْلِ الْاَرْضِ، لَمْ یَزالُوا فِی أَمانٍ من اَنْ تَسیخَ بِهِمُ الأَرْضُ ما دُمْنا بَیْنَ أَظْهُرِهِمْ، فَإِذا أَرادَ اللّهُ أَنْ یُهْلِکَهُمْ ثُمَّ لایُمْهِلُهُمْ وَ لا یُنْظِرَهُمْ ذَهَبَ بِنا مِنْ بَیْنِهِمْ وَ رَفَعَنا إِلَیْهِ، ثُمَّ یَفْعَلُ اللّهُ بِهِمْ مَا شاءَ وَ أَحَبَّ.5
اگر روزی زمین از وجود امامی از اهل بیت پیامبر ما خالی شود، اهلش را فرو خواهد برد و به یقین، خدای بزرگ مردم را به شدت عذاب خواهد کرد و این، برای آن است که خدا ما را حجت خود در زمین و وسیله امنیت و امان برای آنها قرار داده است.
تا وقتی ما میان مردم هستیم، آنان پیوسته از فرو رفتن در زمین در امانند، ولی هرگاه اراده خدا بر نابودی و هلاکت آنان تعلق گیرد، کمترین مهلتی به آنان داده نمی شود و نخست ما را از میان برمی دارد و نزد خویش می برد، سپس هر زمان که بخواهد، آنان را از بین می برد.
تنها با میزان عقل و اندیشه عادی نمی توان جایگاه امامت را شناخت، بلکه این کار آگاهی ها و شایستگی های ویژه ای را می طلبد و جز دل های پاک و روشن، کسی را یارای تحمل آن نیست، چنان که پیامبر گرامی اسلام فرمود:
سخن آل محمد علیهم السلام، دشوار و دیریاب است. ایمان به جایگاه آل محمد علیهم السلام، کمال معرفتی همچون معرفت فرشتگان مقرب، پیامبران مرسل یا بنده ای که در پیشگاه خداوند، آزمون ایمان را پس داده باشد، می خواهد. بنابراین، اگر چیزی در این باره شنیدید، در صورتی که توانستید از صمیم قلب و با آرامش بفهمید، آن را بپذیرید، ولی اگر بر دلتان ننشست و نتوانستید آن را بپذیرید، درباره آن از خداوند، رسول حق و عالم آل محمد علیهم السلام پرس و جو کنید. (یعنی آن موضوع را بر اساس آموزه های الهی و سنت پیامبر و راهنمایی معصوم علیه السلام بررسی کنید؛ زیرا سخن معصوم علیه السلام بر اساس حکمت و مصلحت است. لذا فهم آن نیاز به دقت و تأمل بیشتری دارد. بدبخت کسی است که در این باره از کسی چیزی بشنود و نتواند درکش کند و بگوید چنین و چنان نیست. آگاه باشید که انکار به منزله کفر است.6
امام صادق علیه السلام نیز می فرماید: (شأن و کارهای ما سنگین و دشوار است. جز دل های پاک و روشن و سینه های صاف، کسی تحمل آن ندارد).7
امام رضا علیه السلام نیز در کلامی ارزشمند فرمود:
هل یَعْرِفونَ قَدْرَ الإِمامَةِ وَ مَحَلَّها مِنَ الأُمَةِ...؟! إِنَّ الإِمامَةَ أَجَلُّ قَدْراً وَ أَعْظَمُ شَأناً وَ أَعلی مَکاناً وَ أمْنَعُ جانِباً وَ أبْعَدُ غَوْراً مِنْ أنْ یَبْلُغَها النّاسُ بعُقولِهِمْ...). آیا مردم جایگاه امامت را در میان امت به درستی می شناسند؟ امامت از نظر شأن و منزلت، بسیار برتر از آن است که مردم تنها با میزان عقل و اندیشه به آن برسند.
خلاصه سخن اینکه مقام امام بالاتر و والاتر از آن است که در تصور ما بگنجد. امام، چراغ هدایت، نور امید، صندوق اسرار الهی، گنجینه حکمت خدا و میراث دانش پیامبران الهی است. امام، سرچشمه فیاض دانش و معرفت و خاستگاه خیر و برکت و واسطه فیض و میزان یقین است. جهان هستی بر مدار وجود امامان معصوم علیهم السلام می چرخد و با نبود آنها جهان و هرچه در آن است، نابود می شود. امام، ولی منصوب از جانب خداوند است که هیچ کس هم شأن او نیست و وی را فقط با میزان عقل نمی توان شناخت، بلکه شناخت او به دلی پاک و سینه ای صاف و روشن نیاز دارد و بشر با نقص روحی و معنوی فراوانی که دارد، هرچند به رشد و بلوغ فکری برسد، باز هم نمی تواند بدون وجود امام، میراث حقیقی دانش نبوی را حفظ کند؛ زیرا فقط امامان، عالِم به اسرار دانش پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله هستند و دانشمندان و فقیهان بزرگ تنها در پرتور نور امامان معصوم علیهم السلام می توانند از دین نگه داری کنند.

پی نوشتها:
1. (... هُمْ مَوْضع سِرِّه، وَ لَجَأُ أَمرِهِ، وَ عَیْبَةٌ عِلْمِهِ، وَ مَوْئِلُ حِکَمِهِ، وَ کُهوفُ کُتُبِهِ وَ جِبالُ دینِهِ، بِهِمْ أَقامَ إِنْحِناءَ ظَهْرِهِ، وَ أَذْهَبَ ارْتِقاء فَرائِضِهِ... لا یُقاسُ بِآل محمّدٍ صلی الله علیه و آله مِن هذِهِ الأُمَّةَ أَحَدٌ، وَ لا یُسَوِّی بِهِمْ مَنْ جَرَتْ نِعْمَتُهُمْ عَلَیْهِ أبداً، هُمْ أساسُ الدِّینِ، وَ عِمادُ الیَقینِ. إِلَیْهِمْ یَغِیءُ الغالِیِ، و بِهِمْ یُلْحَقُ التَّالِی، وَ لَهُمْ خَصائِصُ حقِّ الوِلایَةِ، وَ فِیهِمْ الوَصِیَّةُ وَالوِراثَةُ). نهج البلاغه، خطبه 2.
2. اصول کافی، ج 1، ص 276، ح 509.
3. لطف اللّه صافی، منتخب الأثر، ص 271. امام مهدی علیه السلام نیز در این باره می فرماید: (إِنّی لأَمانٌ لِأَهْلِ الأَرْضِ کَما أَنَّ النُّجومَ أَمانٌ لِأَهْلِ السَّماء... ؛ ما امان برای اهل زمین هستیم، چنان که ستارگان امان برای اهل آسمان هستند. بحارالانوار، ج 53، ص 181.
4. اصول کافی، ج 1، صص 290 و 291، باب فضیلت و صفات امام، ح 2.
5. شیخ ابوجعفر صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج 1، ص 204؛ بحارالانوار، ج 23، ص 37.
6. اصول کافی، ج 1، ح 1044.
7. همان، ج 1، ح 1046.
www.irc.ir