منظور از قرآن شناسی عرفانی چیست؟

به طور کلّی، قرآن شناسی عرفانی دو نگاه به قرآن کریم دارد: 1. نگاه عرفانی به اصل و حقیقت قرآن: اساساً قرآن کریم، وجودی علمی و وجودی عینی دارد که هیچ‏ گاه، در گذشته و آینده، از یکدیگر جدا نمی‏ شوند. هر دو نور واحدی هستند که از سوی خدای متعال صادر گردیده ‏اند، به گونه ‏ای که وجود عینی را ارسال، و همراه با آن، وجود علمی را فرو فرستاده است.[1] قرآن علمی؛ کلام خداوند و کتاب او است و بدون آن که مشهود بندگانش باشد، در آن جلوه کرده است. و در مرتبه ای پایین تر از گویندۀ آن (خداوند سبحان) قرار دارد و نشانۀ او است.[2] حقیقت علمی قرآن، از نزد خدای سبحان تجلّی و به منطقه مفهوم هبوط کرده و از قلمرو مثال گذشته و به فضای طبیعت تنزّل یافته و در قالب الفاظ ویژه جلوه کرده است، همۀ اینها و آنچه مربوط به این کتاب جاودانه خدا است، بر قلب مطهر رسول اکرم‏(ص) فرود آمده است.[3] قرآن عینی؛ همان وجود خارجی ویژه ای است که گستره اش از خیمه گاه عالم طبیعت تا جولانگاه عالم عقل است که به آن قرآن ناطق می گویند؛ یعنی قرآن تکوینی که در خارج تجسّم یافته است.[4] به دیگر سخن؛ حقیقت عینی قرآن،‏ همان انسانی است که در سلسله صعود سلوک طریق الاهی به جایی رسیده است که قرآن را از محلّ نزولش دریافت کرده است و بر اسرار، حقایق و معارف آن آگاهی و سیطره دارد، و این مقامی است بزرگ و مرتبه ای است عالی و رفیع که دست احدی به آن نرسد، مگر صاحبان مقام ولایت کلّیه الاهیه؛ یعنی ذات مبارک انبیا، پیامبراکرم(ص) و اهل بیت عصمت و طهارت(ع).[5] آنچه گفته شد فشرده ای از قرآن شناسی عرفانی به حقیقت قرآن کریم بود. 2. تفسیر عرفانی قرآن: میراث عرفا، در کرانه ‏های گوناگون پدیدار شده است، یکی از این گنجینه ‏ها، تفاسیری است که از قرآن نگاشته ‏اند؛ آنان نیز همانند دیگر جریان ‏های فکری در مورد کتاب پروردگار دیدگاه های ویژه دارند که برخی از آنها برگرفته از ویژگی ‏های درونی قرآن کریم است و بعضی به شرایط بیرونی، مربوط می ‏شود. از جمله تفسیرهای اجتهادی، تفسیرهای عرفانی است که در آنها از استدلال، لغت، ادبیات، روایت و گرایش کلامی و فقهی، کمک گرفته نمی ‏شود، بلکه تفسیر آیات به سبک و گرایش عرفانی، باطنی، رمزی و اشاری بررسی می ‏شود. تفسیرهای عرفانی -که خود از تفاوت ‏هایی نیز برخوردارند، به ‏طور عمده به دو گروه باطنی و ذوقی تقسیم می‏ شوند- براساس شیوه رمز، اشارات و ذوق بوده و مربوط به تفسیر باطن قرآن هستند. و مفسران براساس مبانی سیر و سلوک عرفانی و ذوقی، به بیان و تفسیر باطن قرآن و اشارات آن می ‏پردازند.[6] گفتنی است؛ نگاه عارفانه به قرآن کریم، رهیافت جدیدی نیست، بلکه این نوع نگرش به قرآن، از همان دم که وحی الاهی، جان شیفتگان حقایق و اسرار ازلی را سیراب ساخت، و با تمسّک به علم لدنّی پیامبر اکرم(ص)، افق ‏های تازه ای را در عرصه معرفت دینی فرا روی مشتاقان راه هدایت نهاده است.   [1] . جوادی آملی، عبدالله، قرآن حکیم از منظر امام رضا(ع)، ص 20، مرکز نشر اسراء، قم، چاپ پنجم، 1386ش.    [2] . ر.ک: همان، ص 20 – 30. [3] . جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، محقق، قدسی، احمد، ج 5، ص 596، مرکز نشر اسراء، قم، چاپ پنجم، 1389ش. [4] . ر.ک: قرآن حکیم از منظر امام رضا(ع)، ص 31 – 68. [5] . حسینی تهرانی، سید محمد حسین، نور ملکوت قرآن، ج 1، ص 110 – 112، انتشارات نور ملکوت قرآن، مشهد، چاپ دوم، 1421ق. [6] . مؤدب، سید رضا، روشهای تفسیر قرآن، ص 259، اشراق، قم، چاپ اوّل، 1380ش؛ ر.ک: معرفت، محمد هادی، خیاط و نصیری، تفسیر و مفسران، ج 2، ص 367 – 382، مؤسسه فرهنگی التمهید، قم، چاپ اوّل، 1379ش.