کلمه (سماء) و مشتقات آن که سیصد و ده بار در قرآن کریم به کار رفته است، مفهوم جامعی است که مصادیق و معانی متعددی از آن اراده می شود. و لذا در لغت، علم و قرآن با مقاصد و معانی متفاوتی بکار رفته است:
الف) (سماء) در لغت از ریشه (سمو) (به معنای بلندی) است و اصل آن از آرامی و سریانی و عبری (شیمیا) است. (حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرِآن الکریم، ج 5، ص 254) و به معنای بالا و برتر (فوق) است. آسمان هر چیزی، بالای آن چیز را گویند. و حتی برخی لغویین ادعا کرده اند هر بالایی نسبت به پایین آن آسمان و هر پایین نسبت به بالای آن زمین است. (مفردات راغب، ماده سماء)
ب) آسمان در فیزیک جدید اینگونه تعریف شده است: (پدیده ای نابوده [معدوم] و گنبد نما که زمینه دیدن سیارات و ستارگان است.) (ر.ک: بینات، سال دوم، شماره 8، ص 86_87)
ج) آسمان در قرآن: کلمه (سماء) (آسمان) در قرآن به صورت مفرد (السماء _ سما) و جمع (سموات _ السموات) بیش از سیصد مرتبه به کار رفته است. ولی در همه موارد به یک معنا و در یک مصداق بکار نرفته است. و به طور کلی آسمان در قرآن، در دو مفهوم مادی (حسی) و معنوی به کار رفته است. برخی موارد آن عبارتند از:
1. آسمان (سما) در معنای بالا (جهت بالا): این معنا موافق معنای لغوی آسمان است و برای نمونه آیه زیر را مثال زده اند:
(اصلها ثابت و فرعها فی السماء) (ابراهیم / 24) (همانند درخت پربرکت و پاکیزه که ریشه آن در زمین ثابت و محکم است و شاخه های آن به آسمان کشیده شده).
این معنا را برخی از مفسران معاصر آورده اند؛ (تفسیر نمونه، ج 1، ص 165_167، چاپ دارالکتب الاسلامیه) ولی برخی دیگر از صاحب نظران برآنند که این معنا به صورت مجازی یا مسامحه در قرآن به کار رفته است. (استاد مصباح یزدی، معارف قرآن، ص 234) چرا که فوق (جهت بالا) جمع بسته نمی شود پس مثلا (سبع سموات) نمی تواند به این معنا باشد.
2. آسمان به معنای جو اطراف زمین؛ جایی که ابرها قرار گرفته اند و هوا در آن است. مثال:
(و نزلنا من السماء ماء مبارکا) (ق / 9) (و از آسمان آب مبارکی را فرو فرستادیم)
3. آسمان به معنای مکان سیارات و ستارگان: مثال:
(تبارک الذی جعل فی السماء بروجا و جعل فیها سراجا و قمرا منیرا) (فرقان / 61) (بزرگوار آن خدائی که در آسمان برج ها مقرر داشت و در آن چراغ روشن خورشید و ماه تابان را روشن ساخت).
4. آسمان به معنای مقام قرب و مقام حضور که محل تدبیر امور عالم است. برخی از مفسران مثل علامه طباطبایی(ره) در موارد متعدد (سماء) را به این معنا ارجاع داده اند. (ر.ک: المیزان، ج 16، ص 247 و ج 19، ص 327، چاپ بیروت) مثال:
(یدبر الامر من السماء الی الارض) (سجده / 5) (اوست که امر عالم را از آسمان تا زمین تدبیر می کند).
5. آسمان به معنای موجود عالی و حقیقی:
برخی از صاحب نظران برآنند که آسمان در قرآن همانگونه که به معنای آسمان مادی بکار رفته است. (مثل سموات سبع) در معنای علو مرتبه وجود و موجود عالی نیز بکار رفته است که همان سماء معنوی و عالم فوق ماده است که همه هستی از آن مرتبه بالاتر نازل می شود. (استاد مصباح یزدی، معارف قرآن، ص 234_236) مثال:
(و فی السماء رزقکم و ما توعدون) (ذاریات / 22) (روزی تان و آنچه به شما وعده داده می شود (که ظاهرا بهشت منظور است) در آسمان قرار دارد).
جمع بندی
لفظ (سماء) در قرآن و علم و لغت به یک معنای واحد به کار نرفته است بلکه در معانی و مصادیق مختلف بکار رفته است. و به عبارت دیگر مشترک لفظی است. هر چند ممکن است برخی از این معانی و مصادیق را در یک مفهوم واحد جمع کرد. برای مثال معنای چهارم و پنجم قرآنی (که از علامه طباطبایی (ره) و استاد مصباح یزدی نقل کردیم) را می توان در معنای آسمان معنوی جمع کرد. (محمدعلی رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، انتشارات مبین، ج 1، ص 134_136)
eporsesh.com
