شأن نزول و تفسیر آیه شریفه (وَ لا تَکُنْ لِلْخائِنینَ خَصیماً) از سوره نساء چیست؟

برای آیات: «إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ بِما أَراکَ اللَّهُ وَ لا تَکُنْ لِلْخائِنِینَ خَصِیماً» و «وَ اسْتَغْفِرِ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ کانَ غَفُوراً رَحِیماً»،[1] شأن نزول‌هایی‌ نقل شده که یکی از آنها بیان می‌شود:
طایفه بنی ابیرق طایفه‌ای نسبتاً معروف بودند. سه برادر از این طایفه به نام «بشر» و «بشیر» و «مبشر» نام داشتند. بشیر به خانه مسلمانی به نام «رفاعه» دست‌برد زد و شمشیر و زره و مقداری از مواد غذایی را به سرقت برد. فرزند برادر او به نام «قتاده» که از مجاهدان بدر بود، جریان را خدمت پیامبر اسلام(ص) عرض کرد، ولی آن سه برادر یکی از مسلمانان با ایمان را به نام «لبید» که در آن خانه با آنها زندگی می‌کرد در این جریان متّهم ساختند. لبید از این تهمت ناروا سخت برآشفت، شمشیر کشید و به سوی آنها آمد و فریاد زد که مرا متّهم به سرقت می‌کنید در حالی‌که شما به این کار سزاوارترید؛ شما همان منافقانی هستید که پیامبر خدا(ص) را هجو می‌کردید و اشعار هجو خود را به قریش نسبت می‌دادید، یا باید این تهمت را که به من زده‌اید ثابت کنید، یا شمشیر خود را بر شما فرود می‌آورم؟
برادران سارق که چنین دیدند با او مدار کردند، اما چون با خبر شدند که جریان به وسیله قتاده به گوش پیامبر(ص) رسید، یکی از سخنوران قبیله خود را مأمور کردند که با جمعی به خدمت پیامبر اکرم(ص) بروند و با قیافه حق به جانب سارقان را تبرئه کنند، و قتاده را به تهمت ناروا زدن متّهم سازند.
پیامبر اکرم(ص) طبق «وظیفه عمل به ظاهر»، شهادت این جمعیت را پذیرفت و قتاده را مورد سرزنش قرار داد، قتاده که بی‌گناه بود از این جریان بسیار ناراحت شد و نزد عمویش باز گشت و جریان را با اظهار تأسف فراوان بیان کرد. عمویش او را دلداری داد و گفت: نگران نباش خداوند پشتیبان ما است. در اثر وقوع این جریان، آیات فوق نازل شد و این مرد بی‌گناه را تبرئه کرد و خائنان واقعی را مورد سرزنش شدید قرار داد.[2]
معنای عبارت «وَ لا تَکُنْ لِلْخائِنینَ خَصیماً»، با توجه به شأن نزول و نکات زیر روشن می‌شود:
1. ترکیب آیه شریفه: «إنّ» حرف مشبهة بالفعل؛ «نا» ضمیر در محل نصب و اسم إنّ؛ «أنزلنا» فعل ماضی و «نا» ضمیر فاعلی آن؛ «إلی» حرف جرّ و «کاف» ضمیر است در محل جرّ و متعلق به «أنزل»؛ «الکتاب» مفعول به و منصوب؛ «بالحق» جار و مجرور متعلق به محذوف و حال برای الکتاب؛ «لام» برای تعلیل آمده است؛ «تحکم» فعل مضارع و منصوب است توسط «أن» ناصبه مقدر، و فاعلش ضمیر مستتر؛ (بین) ظرف مکان منصوب و متعلق به «تحکم»؛ «الناس» مضاف إلیه و مجرور. و مصدر مؤول از «أن تحکم» در محل جرّ قرار دارد و متعلق به «أنزلنا» است؛ «باء» حرف جر؛ «ما» اسم موصول و محلاً مجرور متعلق‏ به «تحکم»؛ «أری» فعل ماضی و «کاف» ضمیر مفعول به. مفعول دوم هم محذوف است؛ «اللّه» فاعل و مرفوع؛ «واو» استئنافیه است؛ «لا» ناهیه جازمه؛ «تکن» فعل مضارع از افعال ناقصه و مجزوم، و اسم آن ضمیر مستتر أنت است؛ «للخائنین» جار و مجرور متعلق به شبه فعل «خصیما» است و خود «خصیما» خبر «تکن» و منصوب می‌باشد و لام به معنای لأجل «به خاطر» آمده است.‏[3]
2. خداوند در این آیات شریفه می‌فرماید: «ما این کتاب را به حق بر تو نازل کردیم تا به آنچه خداوند به تو آموخته، در میان مردم قضاوت کنی و از کسانی مباش که از خائنان حمایت نمایی! و از خداوند طلب آمرزش نما، که خداوند آمرزنده و مهربان است».
3. «خصیم»، به کسی گفته می‌شود که با دیگران مخاصمه می‌کند.[4] و «مخاصمه» به معنای دشمنی و مجادله کردن با دیگران است.[5] و طبق ترکیبی که از آیه شریفه ارائه شد؛ معنای «وَ لا تَکُنْ لِلْخائِنِینَ خَصِیماً» این می‌شود که، «به خاطر حمایت از خائنان، با دیگران دشمنی و مجادله نکن».
4. در این آیه، خداوند نخست به پیامبر اکرم(ص) سفارش می‌کند که هدف از فرستادن این کتاب آسمانی این است که اصول حق و عدالت در میان مردم اجرا شود. سپس به پیامبر(ص) هشدار می‌دهد که هرگز از خیانت‌کاران حمایت نکند.[6]
5. گرچه روی سخن در این آیه به پیامبر اسلام(ص) است، ولی شکی نیست که این حکم یک حکم عمومی نسبت به تمام قضات و داوران می‌باشد، و به همین دلیل چنین خطابی مفهومش این نیست که ممکن است چنین کاری از پیامبر(ص) سر بزند؛ زیرا حکم مزبور ناظر به همه افراد است.[7] همان‌طور که در روایتی از امام رضا(ع) درباره برخی از خطابات قرآنی به پیامبر(ص) آمده است که این خطاب‌ها هر چند به پیامبر است، اما امت آن‌حضرت اراده شده است.[8]   [1] . نساء، 105 و 106. [2] . مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 4، ص 110 – 111، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، 1374ش؛ ر.ک: قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، محقق و مصحح: موسوی جزائری، سید طیب،‏ ج 1، ص 150 – 151، دار الکتاب، قم، چاپ سوم، 1404ق. [3] . صافی، محمود بن عبدالرحیم، الجدول فی إعراب القرآن، ج ‏5، ص 158، دار الرشید، مؤسسة الإیمان‏، دمشق، بیروت، چاپ چهارم، 1418ق. [4] . ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج ‏12، ص 182، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، بیروت، چاپ سوم، 1414ق.  [5] . بستانی، فؤاد افرام، مهیار، رضا، فرهنگ ابجدی عربی-فارسی، ص 352، انتشارات اسلامی، تهران، چاپ دوم، 1375ش. [6] . مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 4، ص 111 – 112، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، 1374ش.  [7] . همان، ص 112. [8] . ر.ک: عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، تحقیق: رسولی محلاتی، سید هاشم، ج 2، ص 224، انتشارات اسماعیلیان، قم، چاپ چهارم، 1415ق. چاپ چهارم، اسماعیلیان، قم، 1415 ق.