1. مقام ثبوت و مقام اثبات
مقام ثبوت یعنی مقام واقع. در مقام واقع و نفس الامر، هر چیزی در یک حد و درجهای است. به قول فلاسفه جدید، مقام ثبوت و مقام اثبات «شیء فی نفسه و شیء برای ما» است؛ یعنی مقام ثبوت، مقام شیء فی نفسه است، و مقام اثبات، مقام شیء برای ما است.
توضیح مطلب در قالب یک مثال چنین است: فرض کنید یک عده پزشک قلب در یک شهر وجود دارند. در مقام واقع و نفس الامر ممکن است همه اینها در یک درجه باشند، و ممکن است آقای «الف» درجهاش در حد اعلا باشد؛ یعنی بهترین و متخصص‌ترین و عالم‌ترین طبیب قلب باشد، آقای «ب» درجه دوم، آقای «ج» درجه سوم و آقای «د» درجه چهارم باشد. اما مردم چگونه میشناسند؟ آنها در نزد مردم چه ارزش و اعتباری دارند؟ آیا ارزش و اعتباری که اجتماع برای آنها قائل است، با ارزش و اعتباری که در واقع و نفس الامر دارند یکی است؟
آقای «الف» که پزشک درجه اول قلب است، جامعه هم او را به عنوان پزشک درجه اول میشناسد؟ آقای «ب» که پزشک درجه دوم این شهر است، جامعه هم او را پزشک درجه دوم میشناسد؟ گاهی همینطور است. ولی ممکن است عکس این هم باشد؛ یعنی اجتماع در اثر عواملی، تبلیغاتی، اشتباهاتی، جریاناتی، در مقام اثبات و در مقام شیء برای ما، درست برخلاف واقع قضاوت کند؛ پزشک درجه چهارم را اوّل بداند، سوم را درجه دوم، و دوم را درجه سوم بداند و آن‌را که در واقع درجه اول است، درجه چهارم به شمار آورد. پس در این‌جا مقام اثبات با مقام ثبوت فرق می‌کند؛ یعنی شیء برای ما با شیء فی نفسه فرق می‌کند.[1]
2. تفاوت مقام ثبوت و مقام اثبات
ما همیشه بین ذهن و خارج در تصورات تطابق قائل هستیم که مسئله وجود ذهنی است، ولی در مقام تصدیقات عمل ذهن را متطابق با عمل خارج نمیدانیم، هیچ وقت یک حکیم اسلامی نمیگوید که عین عملیات صغرا و کبرا و نتیجه که در ذهن تشکیل می‌شود، در خارج وجود دارد، بلکه میگویند مقام ثبوت یک مقام است و مقام اثبات مقام دیگر، و این دو مقام احیانا متطابق است (آنجا که از علت به معلول پی میبریم) و احیاناً جریان مقام اثبات و مقام ثبوت معکوس است (وقتی که در مقام اثبات آن شیئی علت است که در مقام ثبوت معلول است).[2] [1] . ر. ک: مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج 17، ص 263، صدرا، تهران، 1380ش. [2] . مجموعه آثار، ج 13، ص 865- 866.
