ظن غیر معتبر
طریق ظنّی فاقد دلیل اعتبار از سوی شرع را اماره غیر معتبر گویند.
چه تفاوتی میان ظنّ غیر معتبر و شک در مباحث فقهی وجود دارد؟
اجمالاً ظنّ(گمان) در اصول فقه بر دو قسم است: 1. ظنّ معتبر، 2. ظنّ غیر معتبر(ظنّی که دلیلی بر اعتبارش در دست نیست‏). اگرچه از جهت لغت، میان ظنّ و شک تفاوت وجود دارد،[1] اما میان ظنّ غیر معتبر و شک از جهت حکم تفاوتی وجود ندارد؛ زیرا بنابر مشهور، ظن غیر معتبر در حکم شک است؛[2] یعنی هر آنچه وظیفه مکلف در زمان شک است در زمانی که برای او ظن غیر معتبر هم پدید آید باید انجام دهد؛ چرا که ظنّ غیر معتبر، تحیر مکلف را نسبت به انجام و یا ترک کاری رفع نمی‌کند و مکلّف همچنان نسبت به فراغ ذمه‌اش در شک باقی می‌ماند. بنابراین، همان‌طوری‏که در خصوص شک، عمل به اصل عملی اشکالی ندارد، در ظنّ و گمان غیر معتبر نیز عمل به اصل بدون اشکال است؛ زیرا از ادلّه‌ی حجیت اصول عملیه، چنین برداشت می‌شود که در صورت فقدان علم -اعم از شک یا ظنّ غیر معتبر- وظیفه مکلّف رجوع به اصل عملی است.[3] گفتنی است؛ بعضی از علمای اصول فقه، شک را اعم از شک حقیقی؛ یعنی متساوی الطرفین و ظنّ غیر معتبر می‌دانند.[4] اما بعضی شک را در معنای مستقل خودش(متساوی الطرفین) در نظر می‌گیرند و ظن غیر معتبر را تنها از نظر حکم به شک ملحق می‌سازند.[5] [1] . درباره تعاریف ظن و شک ر.ک: «تعریف علم اجمالی و علم تفصیلی»، سؤال 30408؛ «معنای ظن متأخم و تراکم ظنون و شرایط حجیت آنها»، سؤال 18772. [2] . ر.ک: خویی، ابوالقاسم، دراسات فی علم الأصول، مقرر: هاشمی شاهرودی، سید علی،‏ ج 4، ص 220، مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، قم، چاپ اول، 1419ق؛ محمدی بامیانی، غلامعلی، دروس فی الرسائل، ج 2، ص 187، دار المصطفی(ص) لاحیاء التراث‏، قم، چاپ اول، 1997م. [3] . همان، ج 2، ص 145 – 146. [4] . تبریزی، موسی، أوثق الوسائل فی شرح الرسائل، ص 556، کتبی نجفی‏، قم، چاپ اول، 1369ق؛ شهرکانی، ابراهیم اسماعیل، المفید فی شرح أصول الفقه، ج 2، ص 345، ذوی القربی‏، قم، چاپ اول، 1430ق. [5] . حلی، حسین، أصول الفقه، ج 10، ص 487 و 489، مکتبة الفقه و الاصول المختصة،‏ قم، چاپ اول، 1432ق.
اجمالاً ظنّ(گمان) در اصول فقه بر دو قسم است: 1. ظنّ معتبر، 2. ظنّ غیر معتبر(ظنّی که دلیلی بر اعتبارش در دست نیست‏). اگرچه از جهت لغت، میان ظنّ و شک تفاوت وجود دارد،[1] اما میان ظنّ غیر معتبر و شک از جهت حکم تفاوتی وجود ندارد؛ زیرا بنابر مشهور، ظن غیر معتبر در حکم شک است؛[2] یعنی هر آنچه وظیفه مکلف در زمان شک است در زمانی که برای او ظن غیر معتبر هم پدید آید باید انجام دهد؛ چرا که ظنّ غیر معتبر، تحیر مکلف را نسبت به انجام و یا ترک کاری رفع نمی‌کند و مکلّف همچنان نسبت به فراغ ذمه‌اش در شک باقی می‌ماند. بنابراین، همان‌طوری‏که در خصوص شک، عمل به اصل عملی اشکالی ندارد، در ظنّ و گمان غیر معتبر نیز عمل به اصل بدون اشکال است؛ زیرا از ادلّه‌ی حجیت اصول عملیه، چنین برداشت می‌شود که در صورت فقدان علم -اعم از شک یا ظنّ غیر معتبر- وظیفه مکلّف رجوع به اصل عملی است.[3] گفتنی است؛ بعضی از علمای اصول فقه، شک را اعم از شک حقیقی؛ یعنی متساوی الطرفین و ظنّ غیر معتبر می‌دانند.[4] اما بعضی شک را در معنای مستقل خودش(متساوی الطرفین) در نظر می‌گیرند و ظن غیر معتبر را تنها از نظر حکم به شک ملحق می‌سازند.[5] [1] . درباره تعاریف ظن و شک ر.ک: «تعریف علم اجمالی و علم تفصیلی»، سؤال 30408؛ «معنای ظن متأخم و تراکم ظنون و شرایط حجیت آنها»، سؤال 18772. [2] . ر.ک: خویی، ابوالقاسم، دراسات فی علم الأصول، مقرر: هاشمی شاهرودی، سید علی،‏ ج 4، ص 220، مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، قم، چاپ اول، 1419ق؛ محمدی بامیانی، غلامعلی، دروس فی الرسائل، ج 2، ص 187، دار المصطفی(ص) لاحیاء التراث‏، قم، چاپ اول، 1997م. [3] . همان، ج 2، ص 145 – 146. [4] . تبریزی، موسی، أوثق الوسائل فی شرح الرسائل، ص 556، کتبی نجفی‏، قم، چاپ اول، 1369ق؛ شهرکانی، ابراهیم اسماعیل، المفید فی شرح أصول الفقه، ج 2، ص 345، ذوی القربی‏، قم، چاپ اول، 1430ق. [5] . حلی، حسین، أصول الفقه، ج 10، ص 487 و 489، مکتبة الفقه و الاصول المختصة،‏ قم، چاپ اول، 1432ق.
عنوان سوال:
چه تفاوتی میان ظنّ غیر معتبر و شک در مباحث فقهی وجود دارد؟
پاسخ:
اجمالاً ظنّ(گمان) در اصول فقه بر دو قسم است: 1. ظنّ معتبر، 2. ظنّ غیر معتبر(ظنّی که دلیلی بر اعتبارش در دست نیست).
اگرچه از جهت لغت، میان ظنّ و شک تفاوت وجود دارد،[1] اما میان ظنّ غیر معتبر و شک از جهت حکم تفاوتی وجود ندارد؛ زیرا بنابر مشهور، ظن غیر معتبر در حکم شک است؛[2] یعنی هر آنچه وظیفه مکلف در زمان شک است در زمانی که برای او ظن غیر معتبر هم پدید آید باید انجام دهد؛ چرا که ظنّ غیر معتبر، تحیر مکلف را نسبت به انجام و یا ترک کاری رفع نمی‌کند و مکلّف همچنان نسبت به فراغ ذمه‌اش در شک باقی می‌ماند. بنابراین، همانطوریکه در خصوص شک، عمل به اصل عملی اشکالی ندارد، در ظنّ و گمان غیر معتبر نیز عمل به اصل بدون اشکال است؛ زیرا از ادلّه‌ی حجیت اصول عملیه، چنین برداشت می‌شود که در صورت فقدان علم -اعم از شک یا ظنّ غیر معتبر- وظیفه مکلّف رجوع به اصل عملی است.[3]
گفتنی است؛ بعضی از علمای اصول فقه، شک را اعم از شک حقیقی؛ یعنی متساوی الطرفین و ظنّ غیر معتبر می‌دانند.[4] اما بعضی شک را در معنای مستقل خودش(متساوی الطرفین) در نظر می‌گیرند و ظن غیر معتبر را تنها از نظر حکم به شک ملحق می‌سازند.[5] [1] . درباره تعاریف ظن و شک ر.ک: «تعریف علم اجمالی و علم تفصیلی»، سؤال 30408؛ «معنای ظن متأخم و تراکم ظنون و شرایط حجیت آنها»، سؤال 18772. [2] . ر.ک: خویی، ابوالقاسم، دراسات فی علم الأصول، مقرر: هاشمی شاهرودی، سید علی، ج 4، ص 220، مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، قم، چاپ اول، 1419ق؛ محمدی بامیانی، غلامعلی، دروس فی الرسائل، ج 2، ص 187، دار المصطفی(ص) لاحیاء التراث، قم، چاپ اول، 1997م. [3] . همان، ج 2، ص 145 – 146. [4] . تبریزی، موسی، أوثق الوسائل فی شرح الرسائل، ص 556، کتبی نجفی، قم، چاپ اول، 1369ق؛ شهرکانی، ابراهیم اسماعیل، المفید فی شرح أصول الفقه، ج 2، ص 345، ذوی القربی، قم، چاپ اول، 1430ق. [5] . حلی، حسین، أصول الفقه، ج 10، ص 487 و 489، مکتبة الفقه و الاصول المختصة، قم، چاپ اول، 1432ق.
- [سایر] ملاک مباحث فقهی چیست؟
- [آیت الله مظاهری] شکّ، ظنّ و یقین وسواسی تا چه حد معتبر است؟ آیا در صورت یقین به متعارف بودن آن، باز هم بیاعتبار است؟
- [سایر] آیا نصیریه در مباحث فقهی از مرجع خاصی تقلید می کنند؟
- [آیت الله بروجردی] حکم ظن در رکعات نماز چیست، معتبر است مطلقاً یا در بعض صور؟
- [سایر] تفاوتهای مهم شیعه و سنی در چیست؟ چه تفاوتی بین احکام فقهی آنها وجود دارد؟
- [آیت الله بهجت] آیا افراد وسواسی باید به ظنّ خود مانند شک عمل کنند یا خیر؟ اگر ظنّ قوی باشد چه طور؟
- [آیت الله مکارم شیرازی] درباره قاعده درء بفرمایید: 1 آیا این قاعده اختصاص به باب حدود دارد، یا شامل ابواب قصاص، دیات و تعزیرات نیز می شود؟ 2 معیار در عدم اجرای حد چیست؟ آیا شکّ در حلیّت، توهّم جواز عمل، صِرف ظنّ به اباحه، (و لو ظنّ غیر معتبر) یا عدم علم به حرمت معیار است؟ 3 محلّ عروض شبهه در قاعده درء کیست؟ قاضی، مرتکب عمل، یا هر دو؟ 4 آیا شبهات موضوعیّه، حکمیّه، شبه عمد و غیر عمد، إکراه، إجبار، نسیان و مانند آن مشمول این قاعده می شود? 5 در فرض شمول شبهات حکمیّه، آیا بین جاهل قاصر و مقصّر تفاوتی وجود دارد؟
- [آیت الله بروجردی] حکم ظن در افعال نماز چیست، معتبر است یا نه؟ و در صورت عدم اعتبار در مواردی مثل ظن به اتیان سجدتین، آیا بنا را بر أقّل بگذارد یا اکثر؟
- [آیت الله اردبیلی] کسی که نمیداند حالتی که در نماز برای او پیدا شده است، حالت شک است یا ظن و گمان، باید به احکام شک رفتار کند یا به احکام ظن و گمان؟
- [آیت الله وحید خراسانی] حکم ظن در عدد اشواط طواف مستحبی حکم شک را دارد یا خیر
- [آیت الله مظاهری] کسی که نمیداند حالتی که برایش پیدا شده شک است یا ظن، باید به احکام شک عمل کند.
- [آیت الله مکارم شیرازی] احکامی که درباره شک و سهو و ظن در نمازهای واجب روزانه گفته شد، در سایر نمازهای واجب نیز عیناً وجود دارد، مثلاً اگر در نماز آیات شک کند که یک رکعت خوانده یا دورکعت چون شک او در نماز دو رکعتی است نماز باطل می شود، همچنین سایر احکام شک و سهو و ظن.
- [آیت الله مکارم شیرازی] کسی که نمی داند حالتی که برای او پیدا شده است شک است یا ظن باید به احکام شک عمل کند.
- [آیت الله علوی گرگانی] کسی که نمیداند گمانش به یک طرف بیشتر است یا هر دو طرف در نظر او مساوی است باید به دستور شک عمل کند گرچه عمل به شک و ظن نماید بهتر است.
- [آیت الله علوی گرگانی] اگر موقع غسل شک کند، چیزی که مانع از رسیدن آب باشد در بدن او هست یا نه، باید وارسی کند تا مطمئن شود یا ظن پیدا کند که مانعینیست.
- [آیت الله میرزا جواد تبریزی] کثیر الشک کسی است که عرفا بگویند زیاد شک می کند یا اینکه حال او به نحوی باشد که در هر سه نماز لا اقل یک مرتبه شک کند و چنین شخصی به شک خود اعتنا نکند و لکن معتبر است زیادی شک از جهت عارضه موقتی مانند پریشانی خاطر از غضب و ترس نباشد.
- [آیت الله مکارم شیرازی] هرگاه در ابتدا گمانش به یک طرف قرار گرفت و بعد هر دو مساوی شد و حالت شک پیدا کرد، باید به دستور شک عمل کند و بعکس اگر نخست حالت شک داشت و بعد گمانش بیشتر به یک طرف شد، باید مطابق گمان عمل کند، ولی اگر شک از شکهایی است که نماز را باطل می کند و پا برجا شد باید نماز را از سر گیرد و مبدل شدن آن به ظن اثری ندارد.
- [آیت الله مکارم شیرازی] هرگاه در ابتدا گمانش به یک طرف قرار گرفت و بعد هر دو مساوی شد و حالت شک پیدا کرد، باید به دستور شک عمل کند و بعکس اگر نخست حالت شک داشت و بعد گمانش بیشتر به یک طرف شد، باید مطابق گمان عمل کند، ولی اگر شک از شکهایی است که نماز را باطل می کند و پا برجا شد باید نماز را از سر گیرد و مبدل شدن آن به ظن اثری ندارد.
- [آیت الله وحید خراسانی] هرگاه شک کند که اجیر عمل را انجام داده یا نه همین که مورد اطمینان باشد و بگوید انجام داده ام یا بینه یا خبر ثقه ای که ظن بر خلاف ان نباشد قایم شود بر این که انجام داده کفایت می کند و اگر شک کند که عمل او صحیح بوده یا نه بنابر صحت ان بگذارد
- [آیت الله مظاهری] نماز جمعه در زمان حضور و در زمان غیبت امامعلیه السلام واجب تخییری است که به جای نماز ظهر خوانده می‌شود و آن دو رکعت است مثل نماز صبح و تمام شرایط عمومی نماز صبح را دارد حتّی حمد و سوره آن باید بلند خوانده شود ولی در آن دو قنوت مستحب است یکی قبل از رکوع رکعت اوّل و دیگری بعد از رکوع رکعت دوّم و نیز مستحب است در رکعت اوّل سوره جمعه و در رکعت دوّم سوره منافقین خوانده شود. و ظن و سهو و شک در آن، حکم ظن و سهو و شک در نماز صبح را دارد. شرایط نماز جمعه: