تقسیم قرآن مجید به «جزء» و «حزب» به منظور آسان شدن تعلیم و فراگیری آن انجام گرفته است، امّا اینکه این کار از چه زمانی صورت گرفته است میان قرآن پژوهان اختلاف نظر وجود دارد:
1. تقسیم قرآن به جزء، در زمان پیامبر اکرم(ص) سابقه داشته،[1] و احادیثی حاکی از آن است که در دوران رسول خدا قرآن به اجزایی تقسیم شده بود.[2] از مالک نقل کردهاند: مصحفی از جدش ارائه نمود که هم‌زمان با مصحف عثمان نوشته شده بود و در آن نشانه‌هایی وجود داشت.[3]
همچنین نقل شده است که امام صادق(ع) مصحفی داشته‌اند که به چهارده جزء تقسیم شده بود.[4]
ولی آن نوع تقسیم‌بندی با آنچه امروز داریم تفاوت دارد. آنها قرآن را به 3 سوره، 5 سوره، 6 سوره، 9 سوره، 11 سوره و 13 سوره و حزب مفصل تقسیم می‌کردند؛ یعنی 3 سوره اول، بقره و آل عمران و نساء بوده و 5 سوره بعدی مائده، انعام، اعراف، انفال، براءة ... و حزب مفصل هم از سوره «ق» تا آخر قرآن بوده است.[5]
2. تقسیم قرآن به سی جزء و هر جزء به چهار حزب، پس از دوران «حجاج» و به منظور تسهیل در امر تدریس و فراگیری قرآن انجام گرفت.[6] زرکشی در این‌باره می‌گوید: «مشهور شدن تقسیم قرآن به سی جزء، مانند شهرت تقسیم هر حزب به ربع‌ها از طریق مدارس علمی و بعضی جاهای دیگر بوده است».[7]
3. ابو الحسن علی بن محمد سخاوی (متوفای 643) از دانشمندان بزرگ در ادب و فقه و قرائات که در دمشق می‌زیست، در کتاب «جمال القراء»، تقسیم‌بندی قرآن را به 30 جزء و هر جزئی را به 12 قسمت، که مجموعاً 360 قسمت باشد، به دانشمند نامی ابو عثمان عمرو بن عبید (متوفای 144) که از شیوخ معتزله و مردی زاهد پیشه بود، نسبت می‌دهد و می‌گوید که او با درخواست منصور (خلیفه عباسی متوفای 158) این کار را انجام داده است. منصور دوانیقی از وی خواست تا قرآن را بر حسب ایام سال تقسیم‌بندی کند و برای تنظیم حفظ و قرائت روزانه قرآن آماده گردد. او به درخواست منصور پاسخ مثبت داد و با نظمی استوار این تقسیم‌بندی را انجام داد و در پایان هر جزء با خطّ زرّین نشانه‌گذاری کرد. منصور آن‌را به فرزند خود مهدی تعلیم داد و سپس دیگران پیروی کرده، و کم کم این تقسیم‌بندی میان مسلمانان رواج یافت.[8]
4. گفته شده: تقسیم قرآن به قسمت‌های ده‌گانه و پنجگانه و حزب و جزء و تعیین علامت و نشانه برای آنها، به دستور مأمون عباسی انجام گرفته است.[9]
اما آنچه مشهور است این است که؛ تقسیم‌بندی‌های موجود در قرآن کریم وحیانی نبوده، بلکه این کتاب آسمانی در دوره‌های بعدی و برای دسترسی بهتر برای قرائت و تدریس قرآن رده بندی شده است. [1] . رامیار، محمود، تاریخ قرآن، ص 544، امیر کبیر، تهران، چاپ سوم، 1369ش. [2] . ر.ک: سجستانی، أبو داود سلیمان بن أشعث، سنن أبی داود، محقق: عبد الحمید، محمد محیی الدین، ج 2، ص 55 – 56، المکتبة العصریة، صیدا، بیروت، بی‌تا؛ ابن کثیر قرشی، إسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، محقق: سلامة، سامی بن محمد، ج 7، ص 392، دار طیبة للنشر و التوزیع، چاپ دوم، 1420ق؛ قرطبی، یوسف بن عبد الله، الاستذکار، تحقیق: محمد عطا، سالم، معوض، محمد علی، ج 2، ص 475 – 479، دار الکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، 1421ق؛ ابن حجاج مروزی، محمد بن نصر، مختصر قیام اللیل، ص 156، حدیث أکادمی، فیصل آباد، چاپ اول، 1408ق. [3] . دانی، عثمان بن سعید، المحکم فی نقط المصاحف، ص 17، دار الفکر، دمشق، چاپ دوم، 1407ق. [4] . کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 2، ص 618، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ چهارم، 1407ق. [5] . سیوطی، جلال الدین، الإتقان فی علوم القرآن، ج 1، ص 223، دار الکتاب العربی، بیروت، چاپ دوم، 1421ق؛ زرکشی، محمد بن عبد الله، البرهان فی علوم القرآن، ج1، ص 345، دار المعرفة، بیروت، چاپ اوّل، 1410ق؛ تاریخ قرآن، ص 544. [6] . ر.ک: صالح، صبحی ابراهیم، مباحث فی علوم القرآن، ص 93 – 97، منشورات الرضی، قم، چاپ پنجم، 1372ش. [7] . البرهان فی علوم القرآن، ج 1، ص 349. [8] . سخاوی، علی بن محمد بن عبد الصمد، جمال القراء و کمال الإقراء، ج 1، ص 453 – 454، مؤسسة الکتب الثقافیة، بیروت، چاپ اول، 1419ق؛ معرفت، محمد هادی، علوم قرآنی، ص 175 - 176، مؤسسه فرهنگی التمهید، قم، چاپ چهارم، 1381ش. [9] . به نقل از: البرهان فی علوم القرآن، ج 1، ص 349؛ علوم قرآنی، ص 175.
