بر پایه برخی روایات، امر به معروف و نهی از منکر درجات و مراتب مختلفی دارد. مرتبه اول آن از دل آغاز می‌شود و هرکس ارتکاب منکَری[1] یا ترک معروفی[2] را دید، به مقتضای ایمانش باید در دل خود، از آن منزجر باشد. نخستین آثار انزجار و ناخرسندی قلبی در چهره انسان آشکار می‌شود؛ یعنی مؤمن با دیدن منکر، در دل ناراحت می‌شود و قیافه‌اش را در هم می‌کشد و رویش را ترش می‌کند. و این کمترین حد اعمال کنترل اجتماعی و فشار عاطفی از سوی مؤمن بر شخص گناه‌کار است. آنچه در پرسش آمده؛ در برخی کتاب‌های مربوط به امر به معروف و نهی از منکر و نیز برخی سایت‌ها به عنوان حدیث ذکر شده است که با تحقیق و جست‌وجو در منابع حدیثی، به چنین روایتی برخورد نکردیم، اما روایات دیگری وجود دارد که از مجموع آنها می‌توان صحت چنین عبارتی را برداشت کرد. 1. پیامبر خدا(ص): «هر یک از شما منکری را ببیند و با دست خود آن‌را تغییر دهد، وظیفه‌اش را انجام داده است و کسی که نتواند با دستش آن‌را تغییر دهد ولی با زبانش تغییر دهد، وظیفه‌اش را انجام داده است و کسی که نتواند با دست و زبانش آن‌را تغییر دهد ولی در قلبش آن‌را انکار کند، وظیفه‌اش را انجام داده است».[3] 2. امام علی(ع): «کسی که منکر را با قلب و زبان و دستش انکار کند، همه خصلت‌های نیک را فراهم آورده است و کسی که منکر را با قلب و زبانش انکار کند و با دست در صدد تغییرش برنیاید، دو خصلت نیک را به دست آورده است و کسی که منکر را با قلبش انکار کند و با زبان و دست به آن کاری نداشته باشد، یکی از خصلت‌های نیک را دارا شده است و کسی که نه با قلب و نه با زبان و نه با دست خود به منکر کاری نداشته باشد، او مرده‌ای است در میان زندگان».[4] 3. امام علی(ع): «نخستین درجه از جهاد که از آن باز می‌مانید، جهاد با دستان شما است. سپس جهاد با زبان‌هایتان و آن‌گاه جهاد با دل‌هایتان. پس، هر گاه کسی در دل خویش کار نیک را نیک نداند و ستایشش نکند و از کار زشت نفرت نورزد، واژگون شود و زیر و زبر گردد».[5] 4. امام صادق(ع) از قول امیر مؤمنان علی(ع) بیان کرد که پیامبر اکرم(ص) به ما فرمان داد: «با گناه‌کاران حرفه‌ای (هنجارشکنان)، با چهره‌های درهم کشیده برخورد کنیم».[6] [1] . «منکر» در لغت به این معانی آمده است: ناروا، بد، قبیح، ناشایسته، هر کار که هر که بیند انکار کند و نامشروع. لغت‌نامه دهخدا، واژه «منکر». [2] . «معروف» در لغت یعنی؛ شناخته شده، شهرت یافته، کار نیک، عمل ثواب. فرهنگ فارسی معین، واژه «معروف». [3] . شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ج ‏16، ص 135، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، 1409ق؛ متقی هندی، علی بن حسام الدین، کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال، محقق، بکری حیانی، صفوة السقا، ج 3، ص 73، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ پنجم، 1401ق. [4] . مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ‏97، ص 82، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق. [5] . شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، صبحی صالح، حکمت 375، ص 542، قم، هجرت، چاپ اول، 1414ق. [6] . کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج ‏5، ص 58، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
آیا جمله (هر کس چهرهاش را برای خدا در هم نکشد، آتش جهنم چهره او را در هم خواهد کشید)، حدیث است؟ در کدام منبع آمده است؟
بر پایه برخی روایات، امر به معروف و نهی از منکر درجات و مراتب مختلفی دارد. مرتبه اول آن از دل آغاز میشود و هرکس ارتکاب منکَری[1] یا ترک معروفی[2] را دید، به مقتضای ایمانش باید در دل خود، از آن منزجر باشد. نخستین آثار انزجار و ناخرسندی قلبی در چهره انسان آشکار میشود؛ یعنی مؤمن با دیدن منکر، در دل ناراحت میشود و قیافهاش را در هم میکشد و رویش را ترش میکند. و این کمترین حد اعمال کنترل اجتماعی و فشار عاطفی از سوی مؤمن بر شخص گناهکار است.
آنچه در پرسش آمده؛ در برخی کتابهای مربوط به امر به معروف و نهی از منکر و نیز برخی سایتها به عنوان حدیث ذکر شده است که با تحقیق و جستوجو در منابع حدیثی، به چنین روایتی برخورد نکردیم، اما روایات دیگری وجود دارد که از مجموع آنها میتوان صحت چنین عبارتی را برداشت کرد.
1. پیامبر خدا(ص): «هر یک از شما منکری را ببیند و با دست خود آنرا تغییر دهد، وظیفهاش را انجام داده است و کسی که نتواند با دستش آنرا تغییر دهد ولی با زبانش تغییر دهد، وظیفهاش را انجام داده است و کسی که نتواند با دست و زبانش آنرا تغییر دهد ولی در قلبش آنرا انکار کند، وظیفهاش را انجام داده است».[3]
2. امام علی(ع): «کسی که منکر را با قلب و زبان و دستش انکار کند، همه خصلتهای نیک را فراهم آورده است و کسی که منکر را با قلب و زبانش انکار کند و با دست در صدد تغییرش برنیاید، دو خصلت نیک را به دست آورده است و کسی که منکر را با قلبش انکار کند و با زبان و دست به آن کاری نداشته باشد، یکی از خصلتهای نیک را دارا شده است و کسی که نه با قلب و نه با زبان و نه با دست خود به منکر کاری نداشته باشد، او مردهای است در میان زندگان».[4]
3. امام علی(ع): «نخستین درجه از جهاد که از آن باز میمانید، جهاد با دستان شما است. سپس جهاد با زبانهایتان و آنگاه جهاد با دلهایتان. پس، هر گاه کسی در دل خویش کار نیک را نیک نداند و ستایشش نکند و از کار زشت نفرت نورزد، واژگون شود و زیر و زبر گردد».[5]
4. امام صادق(ع) از قول امیر مؤمنان علی(ع) بیان کرد که پیامبر اکرم(ص) به ما فرمان داد: «با گناهکاران حرفهای (هنجارشکنان)، با چهرههای درهم کشیده برخورد کنیم».[6] [1] . «منکر» در لغت به این معانی آمده است: ناروا، بد، قبیح، ناشایسته، هر کار که هر که بیند انکار کند و نامشروع. لغتنامه دهخدا، واژه «منکر». [2] . «معروف» در لغت یعنی؛ شناخته شده، شهرت یافته، کار نیک، عمل ثواب. فرهنگ فارسی معین، واژه «معروف». [3] . شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ج 16، ص 135، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، 1409ق؛ متقی هندی، علی بن حسام الدین، کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال، محقق، بکری حیانی، صفوة السقا، ج 3، ص 73، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ پنجم، 1401ق. [4] . مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 97، ص 82، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق. [5] . شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، صبحی صالح، حکمت 375، ص 542، قم، هجرت، چاپ اول، 1414ق. [6] . کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 5، ص 58، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
- [سایر] در آیات بسیاری از جمله آیه 254 سوره بقره، انسانها را به انفاق دعوت کرده و چه بسا جزای کسانی را که از مال خود انفاق نکرده آتش جهنم قرار داده است. من منکر اینکه یاری رساندن به دیگران عملی پسندیده است نیستم. اما چرا خدا به او هم مال و منال نداد تا محتاج من نباشد. چیزی را که خدا از او دریغ کرده من باید جبران کنم؛ یعنی من باید از خدا مهربانتر باشم و گرنه جایگاهم آتش جهنم است؟
- [سایر] نام جهنم مرادف با کلمه نار و آتش است. چرا خداوند از آتش برای عذاب ستمکاران استفاده میکند و از عذابهای دیگر... استفاده نمیکند؟
- [سایر] چهره اهل جهنم چگونه است؟
- [سایر] چهره اهل جهنم چگونه است؟
- [سایر] آیا آتش جهنم مانند آتش این دنیا است؟
- [سایر] چهره بهشت و دوزخ را ترسیم نمایید؟
- [سایر] ویژگی جرقه های آتش دوزخ چیست؟
- [سایر] یا هر شخصی باید مزه آتش جهنم را بچشد؟ برای اینکه خلاص شود چکار باید کند؟ آیا پیامبر با آتش جهنم روبرو خواهد شد؟
- [سایر] چه ربطی بین خلقت شیطان از آتش، و آتش بودن عذاب جهنم است؟
- [سایر] ممکن است خداوند آتش جهنم را برای ترساندن ما انسان ها آورده باشد (به عنوان تشبیه) مثل خانه عنکبوت که تشبیه میباشد؟
- [آیت الله خوئی] هر گاه کسی پسری را از روی شهوت ببوسد، حاکم شرع از سی تازیانه تا نود و نه تازیانه هر قدر صلاح میداند، به او میزند. و روایت شده است که خداوند عالم دهانهای از آتش به دهان او میزند و ملائکة آسمان و زمین و ملائکه رحمت و غضب بر او لعنت میکنند و جهنم برای او مهیا خواهد بود. ولی اگر توبه کند توبة او قبول میشود.
- [آیت الله صافی گلپایگانی] . هرگاه کسی پسری را از روی شهوت ببوسد، حاکم شرع از سی تا نود و نه تازیانه هر قدر صلاح میداند به او میزند، و روایت شده است که خداوند عالم دهانهای از آتش به دهان او میزند و ملائکه آسمان و زمین و ملائکه رحمت و غضب بر او لعنت میکنند، و جهنم برای او مهیا خواهد بود، ولی اگر توبه کند، توبه او قبول میشود.
- [آیت الله میرزا جواد تبریزی] هرگاه کسی پسری را از روی شهوت ببوسد؛ حاکم شرع از سی تازیانه تا نود و نه تازیانه هر قدر صلاح می داند؛ به او می زند. و روایت شده است که خداوند عالم دهانه ای از آتش به دهان او می زند و ملائکه آسمان و زمین و ملائکه رحمت و غضب بر او لعنت می کنند و جهنم برای او مهیا خواهد بود. ولی اگر توبه کند توبه او قبول می شود.
- [آیت الله شبیری زنجانی] هر گاه کسی در حال احرام پسری را از روی شهوت ببوسد، صد تازیانه به او میزنند و اگر چنین گناهی را در غیر حال احرام مرتکب شود هر مقداری که حاکم شرع صلاح بداند، از سی تازیانه تا نود تازیانه، به او میزنند. درباره این گناه روایت شده که هر کس آن را مرتکب شود، خداوند عالم دهانهای از آتش به دهان او میزند و نیز روایت شده که ملائکه آسمان و زمین و ملائکه رحمت و غضب بر او لعنت میکنند و جهنم برای او مهیّا است.
- [آیت الله علوی گرگانی] هرگاه کسی پسری را از روی شهوت ببوسد، حاکم شرع از سی تازیانه تا نودونه تازیانه هرقدر صلاح میداند، به او میزند، وروایت شده است که خداوند عالم دهانهای از آتش بدهان او میزند وملائکه آسمان و زمین و ملائکه رحمت و غضب بر او لعنت میکنند و جهنّم برای او مهیّا خواهد بود ولی اگر توبه کند، توبه او قبول میشود.
- [آیت الله مظاهری] از گناهان بزرگ در اسلام نفاق است و در روایات فراوانی فرمودهاند کسی که دارای دو چهره و دو زبان باشد، در روز قیامت با دو زبان که آتش از آنها شعلهور است محشور میشود و این نفاق اقسامی دارد: الف) کسانی که ایمان ندارند، ولی با زبان یا عمل ایمان نمایی میکنند، و این افراد همان منافقینی هستند که قرآن جایگاه آنان را پستترین جاهای جهنّم قرار داده است. ب) افراد ریاکار که اعمالشان برای خدا نیست، ولی نمایش برای خداست و قرآن علاوه بر اینکه اعمال این افراد را باطل میداند، گناه آنان را در حدّ کفر شمرده است. ج) افرادی که در برخورد با مردم دارای دو چهره و دو زبان هستند؛ مثلاً در حالی که کینه و عداوت دارند و از غیبت و تهمت باک ندارند، ولی در ظاهر اظهار محبّت و ارادت میکنند. د) افرادی که خود را وابسته به دین میکنند، ولی در حقیقت آن وابستگی را در عمل ندارند، نظیر عالم بی عمل و زاهد بیحقیقت و مقدّس و متّقی نما، و این افراد گرچه در روایات اطلاق نفاق بر آنها شده است و از نظر اخلاقی منافق میباشند، ولی گناه منافق را ندارند و اگر بر طبق وظیفه دینی خود عمل نکنند، در روز قیامت با منافقین محشور میشوند.
- [آیت الله سبحانی] نمازخواندن در چند جا مکروه است و از آن جمله است: حمام، زمین نمکزار، مقابل انسان، مقابل دری که باز است، در جاده و خیابان و کوچه اگر برای کسانی که عبور می کنند زحمت نباشد و چنانچه زحمت باشد حرام و نماز اشکال دارد. مقابل آتش و چراغ، در آشپزخانه و هرجا که کوره آتش باشد، مقابل چاه و چاله ای که محل بول باشد، روبروی عکس و مجسّمه چیزی که روح دارد، مگر آنکه روی آن پرده بکشند، در اطاقی که جنب در آن باشد، در جایی که عکس باشد اگر چه روبروی نمازگزار نباشد، مقابل قبر، روی قبر، بین دو قبر، در قبرستان.
- [آیت الله وحید خراسانی] نماز خواندن در چند جا مکروه است و از ان جمله است حمام زمین نمکزار مقابل انسان مقابل دری که باز است در جاده و خیابان و کوچه اگر برای کسانی که عبور می کنند زحمت نباشد وگرنه مزاحمت حرام است مقابل اتش و چراغ در اشپزخانه و هر جا که کوره اتش باشد مقابل چاه و چاله ای که محل بول باشد روبروی عکس و مجسمه چیزی که روح دارد مگر ان که روی ان پرده بکشند در اطاقی که جنب در ان باشد در جایی که صورت جاندار باشد اگر چه روبروی نمازگزار نباشد مقابل قبر روی قبر بین دو قبر در قبرستان
- [آیت الله نوری همدانی] نماز خواندن در چند جا مکروه است و از جمله است : حمام ، زمین شوره نمکزار ، مقابل انسان ، مقابل دری که باز است ، در جاده و خیابان و کوچه اگر برای کسانی که عبور می کنند زحمت نباشد و چنانچه زحمت باشد حرام ، ولی نماز باطل نیست ، مقابل آتش و چراغ ، در آشپزخانه و هر جا که کوزة آتش باشد ، مقابل چاه و چاله ای که محل بول باشد ، روبروی عکس و مجسمة چیزی که روح دارد ، مگر آنکه روی آن پرده بکشند ، در اطاقی که جنب در ان باشد ، در جائی که عکس باشد اگر چه روبروی نماز گزار نباشد ، مقابل قبر ، روی قبر ، بین دو قبر ، در قبرستان .
- [آیت الله بروجردی] نماز خواندن در چند جا مکروه است و از آن جمله است:حمام، زمین نمکزار، مقابل انسان، مقابل دری که باز است، در جاده و خیابان و کوچه اگر برای کسانی که عبور میکنند زحمت نباشد و چنانچه زحمت باشد حرام و نماز باطل است، مقابل آتش و چراغ، در آشپزخانه و هر جا که کورة آتش باشد، مقابل چاه و چالهای که محل بول باشد، روبروی عکس و مجسمهی چیزی که روح دارد، مگر آن که روی آن پرده بکشند، در اتاقی که جُنُب در آن باشد، در جایی که عکس باشد اگر چه روبروی نمازگزار نباشد، مقابل قبر، روی قبر، بین دو قبر، در قبرستان.